Alzheimer hastalığı

Günümüzde Alzheimer hastalığı modern toplumda yinelenen bir temadır. Politikadan teknolojiye, kültüre ve eğitime kadar Alzheimer hastalığı dünya çapında büyük bir tartışma ve ilgi yarattı. Bu konunun giderek artan önemiyle birlikte, günlük yaşamlarımız ve gelecekteki etkilerini anlamak büyük önem taşıyor. Bu makalede, Alzheimer hastalığı'in en alakalı yönlerini kapsamlı bir şekilde inceleyeceğiz, farklı bakış açılarını analiz edeceğiz ve mevcut bağlamda alaka düzeyini tartışacağız. Şüphesiz ki Alzheimer hastalığı kimseyi kayıtsız bırakmayacak bir konu ve önümüzdeki yıllarda da etkisi artarak devam edecek.

"Alzheimer" buraya yönlendirilmektedir. Diğer kullanımlar için Alzheimer (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Alzheimer hastalığı
Diğer adlarAlzheimer demansı
Alzheimer hastası bir kişinin beyniyle karşılaştırıldığında normal bir beynin diyagramı
Olağan başlangıcı65 yaş üstü
UzmanlıkNöroloji
BelirtilerBellek kaybı, konuşmayla ilgili problemler, yönelim bozukluğu, Ruh hali değişimleri[1][2]
KomplikasyonEnfeksiyonlar, düşmeler ve terminal aşamada aspirasyon pnömonisi [3]
SüreUzun vadeli[2]
NedenleriÇok az anlaşılmıştır[1]
Risk faktörüGenetik, kafa yaralanmaları, klinik depresyon, hipertansiyon,[1] Psikolojik stres,[4] fiziksel[5] ve zihinsel[4][6] egzersiz eksikliği
TanıSemptomlara ve diğer olası nedenleri dışladıktan sonra yapılan bilişsel test temeline dayanır[7]
Ayırıcı tanıNormal beyin yaşlanması,[1] Lewy vücut demansı,[8] Trisomy 21[9]
İlaç Asetilkolinesteraz inhibitörleri, NMDA reseptör antagonistleri[10]
PrognozYaşam beklentisi 3-12 yıl[10][11][12][13][13]
Sıklık50 milyon (2020)[14]

Alzheimer hastalığı (AH), genellikle yavaş yavaş başlayan ve giderek kötüleşen nörodejeneratif bir hastalıktır[2] ve demans vakalarının %60-70'inin nedenidir.[2][15] En sık görülen erken belirti yakın zamanda yaşanan olayları hatırlamada zorluktur.[1]

Hastalık ilerledikçe semptomlar arasında dil sorunları, yönelim bozukluğu (kolayca kaybolma dahil), ruh hali değişimleri, motivasyon kaybı, kendini ihmal etme ve davranış sorunları yer alabilir.[2] Kişinin durumu kötüleştikçe genellikle aileden ve toplumdan uzaklaşır.[16] Yavaş yavaş vücut fonksiyonları kaybolur ve sonuçta ölüme yol açar. İlerleme hızı değişebilse de, tanıyı takiben ortalama yaşam süresi üç ila on iki yıldır.[10][11][12]

Alzheimer hastalığının nedeni tam olarak anlaşılamamıştır.[16] Gelişimiyle ilişkili birçok çevresel ve genetik risk faktörü vardır. En güçlü genetik risk faktörü apolipoprotein E'nin bir alelinden kaynaklanmaktadır.[17][18] Diğer risk faktörleri kafa travması öyküsü, klinik depresyon ve yüksek tansiyon ‘dur.[1] Protein yanlış katlanma hastalığının ilerlemesi büyük ölçüde amiloid plaklar, nörofibriler yumaklar ve beynindeki nöronal bağlantıların kaybı ile ilişkilidir.[19]

Olası bir tanı, diğer olası nedenleri dışlamak için tıbbi görüntüleme ve kan testlerinin yanı sıra hastalığın geçmişine ve bilişsel testlere dayanır.[7][20] Başlangıç belirtileri sıklıkla normal beyin yaşlanmasıyla karıştırılmaktadır.[16] Kesin tanı için beyin dokusunun incelenmesi gerekir ancak bu ancak ölümden sonra gerçekleşebilir.[21][22]

2020 yılı itibarıyla dünya çapında Alzheimer hastası olan yaklaşık 50 milyon insan vardı.[14] Çoğunlukla 65 yaş üstü kişilerde başlar, ancak vakaların %10 kadarı erken başlar ve 30'lu yaşlar ile 60'lı yaşların ortaları arasındaki kişileri etkiler.[23][24]

65 yaş ve üstünün %6'sını etkiler,[16] ve kadınları erkeklerden daha fazla etkilenirler.[25]

Hastalık, ilk defa 1906'da bu hastalığı tanımlayan Alman psikiyatrist ve patolog Alois Alzheimer'ının adını almıştır.[26]

Alzheimer'ın toplum üzerindeki mali yükü büyüktür ve tahmini küresel yıllık maliyeti 1 trilyon ABD dolarıdır.[14] Dünya çapında yedinci önde gelen ölüm nedeni olarak sıralanmaktadır.[27]

Alzheimer hastalığı ya da alzaymır,[28][29][30] günlük yaşamsal etkinliklerde azalma ve bilişsel yeteneklerde bozulmayla karakterize edilmiş, nöropsikiyatrik belirtilerin ve davranış değişikliklerinin eşlik ettiği nörodejeneratif bir hastalıktır. Bunamanın en sık görülen türüdür. Bu hastalığı ilk olarak Alois Alzheimer tanımlamıştır.

Erken belirtilerden biri hafıza kaybıdır. Bu hafıza kaybı, geçmiş hafızanın korunduğu, hastalığın ilerlemesi ile birlikte sıklıkla yinelemeye başlayan küçük unutkanlıklar görülmeye başlanır. Bozukluğun ilerlemesi ile bilişsel (kognitif) yeteneklerde yitim, frontal ve temporal lob işlevleri ile ilişkili, dil alanlarında işlev yitimi (afazi), beceri gerektiren hareketlerde işlev yitimi (apraksi) ve tanıma işlevlerinde bozulmaya doğru uzanım göstermeye başlar.

Altta yatan patolojik sürecin yansıması olarak beyinde limbik sistem ile frontal ve temporal loblar arasındaki bağlantılarda kopmalar olur. Patolojik süreç temporoparietal korteksin yoğun bir şekilde tutulduğu ancak frontal lobu da etkileyen amiloid plak ve nörofibriler yumaklarla karakterize inflamatuvar yanıtın birlikteliğinde nöron kaybı ve atrofisini içerir.

65 yaş üzerindeki grubun %2-4'ünde, 85 yaş üzerinde ise %20 oranında görülmektedir

Belirtiler ve semptomlar

Alzheimer'ın seyri genellikle ilerleyici bilişsel ve işlevsel bozukluk modeliyle üç aşamada tanımlanır.[24][31] Üç aşama erken veya hafif, orta veya ılımlı, geç veya şiddetli olarak tanımlanır.[31] Hastalığın hafızayla ilişkili olan hipokampusu hedef aldığı bilinmektedir ve bu bölge hafıza bozukluğunun ilk belirtilerinden sorumludur. Hastalık ilerledikçe hafıza bozukluğunun derecesi de artar.[19]

İlk belirtiler

Alzheimer'da atrofi aşamaları

İlk belirtiler sıklıkla yanlışlıkla yaşlanmaya veya strese atfedilir.[32] Ayrıntılı nöropsikolojik testler, kişinin Alzheimer hastalığı tanısı için gerekli klinik kriterleri karşılamasından sekiz yıl öncesine kadar hafif bilişsel zorlukları ortaya çıkarabilir.[33] Bu erken belirtiler günlük yaşamın karmaşık aktivitelerini etkileyebilir.[34] En belirgin eksiklik, yeni öğrenilen bilgilerin hatırlanmasında zorluk ve yeni bilgilerin elde edilememesi olarak ortaya çıkan kısa süreli hafıza kaybıdır.[33]

Dikkat, planlama, esneklik ve soyut düşünme gibi yürütücü işlevlerdeki ince sorunlar veya anlamsal bellekteki (anlamların hafızası ve kavram ilişkileri) bozukluklar da Alzheimer hastalığının erken evrelerinin belirtileri olabilir.[33] Bu aşamada ilgisizlik ve depresyon görülebilir, ilgisizlik (apati) hastalığın seyri boyunca en kalıcı semptom olarak kalır.[35][36] Hafif bilişsel bozukluğun (MCI) genellikle normal yaşlanma ile demans arasında bir geçiş aşaması olduğu bulunmuştur. HBB çeşitli semptomlarla ortaya çıkabilir ve hafıza kaybı baskın semptom olduğunda buna amnestik MCI adı verilir ve sıklıkla Alzheimer hastalığının prodromal evresi olarak görülür.[37] Amnezik HBB'nin Alzheimer ile ilişkili olma olasılığı %90'dan fazladır.[38]

Erken aşama

Alzheimer hastalığı olan kişilerde, öğrenme ve hafızadaki giderek artan bozulma, sonunda kesin tanıya yol açar. Küçük bir yüzdede, dil, yürütücü işlevler, algı (agnozi) veya hareketlerin yürütülmesi (apraksi) ile ilgili zorluklar hafıza sorunlarından daha belirgindir.[39] Alzheimer hastalığı tüm hafıza kapasitelerini eşit derecede etkilemez. Kişinin yaşamına ilişkin eski anılar (Epizodik bellek), öğrenilen gerçekler (Semantik hafıza) ve örtülü bellek (Yemek yerken çatal kullanmak veya bardaktan nasıl su içmek gibi şeylerin nasıl yapılacağına dair vücut hafızası) yeni gerçekler veya anılara göre daha az etkilenir.[40][41]

Dil sorunları temel olarak kelime dağarcığının daralması ve kelime akıcılığının azalmasıyla nitelenir ve bu ise sözlü ve yazılı dilin genel olarak yoksullaşmasına yol açar.[39][42] Bu aşamada, Alzheimer hastası genellikle temel fikirleri yeterince iletebilme yeteneğine sahiptir.[39][42][43] Yazma, çizim yapma veya giyinme gibi ince motor görevleri yerine getirirken belirli hareket koordinasyonu ve planlama zorlukları (apraksi) mevcut olabilir, ancak bunlar genellikle fark edilmez.[39] Hastalık ilerledikçe, Alzheimer hastalığı olan kişiler çoğu zaman birçok görevi bağımsız olarak yerine getirmeye devam edebilirler ancak bilişsel açıdan en zorlu faaliyetlerde yardıma veya denetime ihtiyaç duyabilirler.[39]

Orta aşama

İlerleyen bozulma, sonunda bağımsızlığı engeller, denekler günlük yaşamın en yaygın aktivitelerini gerçekleştiremez hale gelir.[39] Kelimeyi hatırlama yetersizliğinden dolayı konuşma güçlükleri belirgin hale gelir, bu da sık sık yanlış sözcük değiştirmelere (parafazi'lere yol açar. Okuma ve yazma becerileri de giderek kaybolur.[39][43] Zaman geçtikçe ve Alzheimer hastalığı ilerledikçe karmaşık motor dizileri daha az koordine hale gelir, dolayısıyla düşme riski artar.[39] Bu aşamada hafıza sorunları kötüleşir ve kişi yakın akrabalarını tanıyamayabilir.[39] Daha önce sağlam olan uzun süreli hafıza bozulur.[39]

Davranışsal ve nöropsikiyatrik değişiklikler daha yaygın hale gelir. Yaygın belirtiler şunlardır: gezinme, sinirlilik ve duygusal kararsızlık, ağlamaya, önceden planlanmamış patlamalara saldırganlık veya bakıma karşı dirence yol açar.[39] Gün batımı sendromu da ortaya çıkabilir.[44] Alzheimer hastalığı olan kişilerin yaklaşık %30'unda yanılsamalı yanlış tanımlamalar ve diğer sanrısal semptomlar gelişir.[39] Denekler ayrıca hastalık süreçlerine ve sınırlamalarına (anozognozi) ilişkin içgörüyü de kaybederler.[39] İdrar kaçırma gelişebilir.[39] Bu semptomlar akrabalar ve bakıcılar için stres yaratır ve bu stres, kişinin evde bakımdan diğer uzun süreli bakım tesislerine taşınmasıyla azaltılabilir.[39][45]

Son aşama

Solda normal bir beyin ve sağda ileri evre Alzheimer beyni

Geç dönem veya ağır aşama olarak bilinen son aşamada, bakım verenlere tamamen bağımlılık söz konusudur.[19][31][39] Dil, basit ifadelere ve hatta tek kelimelere indirgenir ve sonuçta konuşmanın tamamen kaybolmasına yol açar.[39][43] Sözlü dil becerilerinin kaybına rağmen insanlar sıklıkla duygusal sinyalleri anlayabilir ve bunlara karşılık verebilir. Saldırganlık hala mevcut olsa da aşırı ilgisizlik ve bitkinlik çok daha sık görülen semptomlardır. Alzheimer hastalığı olan kişiler sonuçta en basit görevleri bile bağımsız olarak yerine getiremeyeceklerdir; kas kütlesi ve hareketlilik, yatalak hale gelecek ve kendilerini besleyemeyecek kadar bozulur. Ölüm nedeni genellikle hastalığın kendisi değil, basınç ülseri veya zatürre enfeksiyonu gibi bir dış faktördür.[39] Bazı durumlarda, ölümden hemen önce, zihinsel berraklığın beklenmedik bir şekilde geri kazanıldığı paradoksal bir berraklık vardır.[46]

  • Aynı şeyi tekrar tekrar söyleme veya sorma,
  • Bilinç bulanıklığı
  • Kişinin bulunduğu ortama adapte olmakta zorlanması,
  • Kişinin iyi bildiği yerlerde kaybolması,
  • Konuşma ve dil becerilerine ilişkin sorunlar,
  • Saldırganlık, aile ve arkadaşlarından olağan dışı taleplerde bulunma, Çevreye karşı şüphe duyma gibi kişilik bozukluklarının gelişimi,
  • Halüsinasyon ve sanrılar,
  • Motivasyon ve öz saygı düşüklüğü,
  • Kişilerin günlük aktivitelerini yardımsız yapmakta zorluk çekmesi,
  • Kişinin hatırlayamadığı olayları inkâr etmesi,
  • Kaygı ve depresyon.[47]

Etiyolojisi

Hastalığın kesin nedeni bilinememektedir. Alzheimer vakalarının %1-5'inin sebebinin Genetik faktörler olduğu bulunmuştur.[48] Erken başlangıçlı Alzheimer hastaları ve az sayıdaki ailesel vakalarda üç farklı gende dominant mutasyon tespit edilmiştir. Daha sık görülen geç başlangıçlı Alzheimer hastalarında ApoE'nin duyarlılık genlerinden biri olduğu gösterilmiştir.

Hastalığın sebebine ilişkin birkaç hipotez vardır. Bu hipotezlerden birine göre hastalığın sebebi prionlardır. Bu hipoteze göre alzheimer hastalığına sebep olan bu prionlar ameliyat aletleri, kan nakli ya da diş tedavisi yoluyla insandan insana geçebilir.[49]

Nedenler

Alzheimer hastalığının, hücre dışı olarak amiloid plakları ve tau proteinleri olarak veya hücre içi olarak nörofibriler yumaklar halinde biriken anormal miktarda amiloid betanın (Aβ) beyinde oluşması, nöronal işleyişi ve bağlantıyı etkileyerek beyin fonksiyonunda ilerleyici bir kayıpla sonuçlanmasıyla ortaya çıktığına inanılmaktadır.[50][51] Bu değişen protein temizleme yeteneği yaşla ilişkilidir, beyin kolesterolü tarafından düzenlenir[52] ve diğer nörodejeneratif hastalıklarla ilişkilidir.[53][54]

Çoğu Alzheimer vakasının nedeni, deterministik genetik farklılıkların tespit edildiği vakaların %1-2'si hariç,[14] çoğunlukla bilinmemektedir.[17] Birbiriyle yarışan birkaç hipotez, altta yatan nedeni açıklamaya çalışır; en baskın hipotez amiloid beta (Aβ) hipotezidir.[14]

Çoğu ilaç tedavisinin dayandığı en eski hipotez, Alzheimer hastalığının nörotransmiter asetilkolinin sentezinin azalmasından kaynaklandığını öne süren kolinerjik hipotezdir.[14] Limbik sistem ve serebral kortekste görülen kolinerjik nöronların kaybı, Alzheimer hastalığının ilerlemesinde önemli bir özelliktir.[37] 1991 amiloid hipotezi, hücre dışı amiloid beta (Aβ) birikimlerinin hastalığın temel nedeni olduğunu ileri sürdü.[55][56] Bu varsayımın desteklenmesi, amiloid öncü proteini (APP) geninin kromozom 21 üzerindeki konumundan ve fazladan bir gen kopyasına sahip olan trizomi 21 (Down sendromu) hastalarının neredeyse evrensel olarak en azından 40 yaşına gelindiğinde Alzheimer hastalığının en erken semptomları sergilemesinden kaynaklanmaktadır. Apolipoproteinin spesifik bir izoformu olan APOE4, Alzheimer hastalığı için önemli bir genetik risk faktörüdür.[9] Apolipoproteinler beta amiloidin parçalanmasını artırırken bazı izoformlar bu görevde çok etkili değildir (APOE4 gibi), beyinde aşırı amiloid birikmesine yol açar.[57]

Genetik

Geç başlangıç

Geç başlangıçlı Alzheimer'ın yaklaşık %70'i kalıtsaldır.[58][59]

2020'deki genetik modeller Alzheimer hastalığını %90 doğrulukla tahmin etmektedir.[60] Alzheimer vakalarının çoğu ailesel değildir ve bu nedenle sporadik Alzheimer hastalığı olarak adlandırılır. Sporadik Alzheimer hastalığı vakalarının çoğu geç başlangıçlıdır ve 65 yaşından sonra gelişir.[61]

Sporadik Alzheimer hastalığı için en güçlü genetik risk faktörü APOEε4'tür.[18] APOEε4, Apolipoprotein E'nin (APOE) dört alelinden biridir. APOE, lipoprotein parçacıklarındaki lipit bağlayıcı proteinlerde önemli bir rol oynar ve ε4 aleli bu işlevi bozar.[62] Alzheimer hastalığı olan kişilerin %40 ila 80'i en az bir APOEε4 aleline sahiptir.[63] APOEε4 aleli, hastalık riskini heterozigotlarda üç kat, homozigotlarda ise 15 kat artırmaktadır.[64] Pek çok insan hastalığında olduğu gibi, çevresel etkiler ve genetik değiştiriciler eksik penetrasyonla sonuçlanır. Örneğin, Nijeryalı Yoruba halkı, APOEε4 dozu ile diğer insan nüfuslarında görülen Alzheimer hastalığının görülme sıklığı veya başlangıç yaşı arasındaki ilişkiyi göstermemektedir.[65][66]

Erken başlangıç

Alzheimer oldukça poligenik olduğundan, Alzheimer vakalarının yalnızca %1-2'si dominant etkiler nedeniyle kalıtsaldır. Hastalık otozomal dominant varyantlardan kaynaklandığında erken başlangıçlı ailesel Alzheimer hastalığı olarak anılır, daha nadir görülür ve daha hızlı ilerler.[17] Sporadik Alzheimer hastalığının %5'inden azı daha erken başlangıçlıdır[17] ve erken başlangıçlı Alzheimer yaklaşık %90 oranında kalıtsaldır.[58][59] FAD genellikle bir veya daha çok nesilde birden çok kişinin etkilendiği anlamına gelir.[67]

Erken başlangıçlı ailesel Alzheimer hastalığı, üç genden birindeki mutasyonlara atfedilebilir: amiloid-beta öncü proteini (APP) kodlayanlar ve presenilinler PSEN1 ve PSEN2.[38] APP ve presenilin genlerindeki çoğu mutasyon, amiloid plakların ana bileşeni olan amiloid beta (Aβ)42 adı verilen küçük bir proteinin üretimini arttırır.[68] Bazı mutasyonlar, beyindeki Aβ42 düzeylerini artırmadan yalnızca Aβ42 ile diğer ana formlar (özellikle Aβ40) arasındaki oranı değiştirir. Otozomal dominant Alzheimer hastalığıyla ilişkili diğer iki gen ABCA7 ve SORL1'dir.[69] Otozomal dominant Alzheimer hastalığıyla ilişkili diğer iki gen ABCA7 ve SORL1'dir.[70]

TREM2 genindeki aleller, Alzheimer hastalığına yakalanma riskinin üç ila beş kat daha yüksek olmasıyla ilişkilendirilmiştir.[71]

Ailesel Alzheimer hastalığının bir Japon soyağacının, APP'nin 693 kodonunun silinme mutasyonuyla ilişkili olduğu bulunmuştur.[72] Bu mutasyon ve bunun Alzheimer hastalığıyla ilişkisi ilk olarak 2008'de bildirildi[73] ve Osaka mutasyonu olarak bilinir. Yalnızca bu mutasyona sahip homozigotların Alzheimer hastalığına yakalanma riski yüksektir. Bu mutasyon Aβ oligomerizasyonunu hızlandırır ancak proteinler, amiloid plakları halinde birleşen amiloid fibrillerini oluşturmaz; bu, bu hastalığın nedeninin fibrillerden ziyade Aβ oligomerizasyonu olduğunu düşündürür. Bu mutasyonu ifade eden fareler, Alzheimer hastalığının tüm olağan patolojilerine sahiptir.[74]

Hipotezler

Amiloid-beta ve tau proteini

Alzheimer hastalığında tau proteinindeki değişiklikler beyin hücrelerindeki mikrotübüllerin parçalanmasına yol açar.

Tau hipotezi, tau proteinindeki anormalliklerin hastalık zincirini başlattığını ileri sürer.[56] Bu modelde hiperfosforile edilmiş tau, eşleştirilmiş sarmal filamanlar halinde diğer tau iplikleriyle eşleşmeye başlar. Sonunda sinir hücresi gövdeleri içinde nörofibriler yumaklar oluştururlar.[75] Bu oluştuğunda mikrotübüller parçalanır ve hücrenin hücre iskeletinin yapısı tahrip olur, bu ise nöronun taşıma sistemini çökertir.[76]

Bir dizi çalışma, Alzheimer hastalığının patolojisiyle ilişkili yanlış katlanmış amiloid beta ve tau proteinlerinin, nöroinflamasyona yol açan oksidatif strese yol açtığını ilişkilendirmektedir.[77] Bu kronik iltihaplanma aynı zamanda Parkinson hastalığı ve ALS gibi diğer nörodejeneratif hastalıkların da bir özelliğidir.[78] Spiroket enfeksiyonları da demansla ilişkilendirilmiştir.[14] Alzheimer'lı beyinlerde DNA hasarları birikir; reaktif oksijen türleri bu DNA hasarının ana kaynağı olabilir.[79]

Uyku

Uyku bozuklukları Alzheimer hastalığında iltihaplanma için olası bir risk faktörü olarak görülmektedir.[80] Uyku bozukluğu daha önce yalnızca Alzheimer hastalığının bir sonucu olarak görülüyordu, ancak 2020 itibarıyla biriken kanıtlar bu ilişkinin çift yönlü olabileceğini göstermektedir.[81]

Metal toksisitesi, sigara, nöroinflamasyon ve hava kirliliği

İyonik bakır, demir ve çinko gibi biyometallerin hücresel homeostazisi Alzheimer hastalığında bozulur, ancak bunun proteinler tarafından mı üretildiği veya proteinlerdeki değişikliklere neden olup olmadığı belirsizliğini korumaktadır.[14][82] Sigara içmek önemli bir Alzheimer hastalığı risk faktörüdür.[1]

Doğuştan gelen bağışıklık sisteminin sistemik belirteçleri, geç başlangıçlı Alzheimer hastalığı için risk faktörleridir.[83] Hava kirliliğine maruz kalmak Alzheimer hastalığının gelişimine katkıda bulunan bir faktör olabilir.[14]

Diğer hipotezler

Retrogenez, fetüsün nörülasyonla başlayan ve miyelinasyonla biten bir nörogelişim sürecinden geçmesi gibi, Alzheimer hastalığı olan kişilerin beyinlerinin de emiyelinizasyon ve aksonların ölümüyle başlayan (beyaz madde) ve gri maddenin ölümüyle biten ters bir nörodejenerasyon sürecinden geçtiğini öne süren tıbbi bir hipotezdir.[84] Benzer şekilde hipotez, bebekler bilişsel gelişim aşamalarından geçerken, Alzheimer hastalığı olan kişilerin ilerleyici bilişsel bozulmanın ters sürecinden geçtiği yönündedir.[85]

Çölyak hastalığı ile ilişki belirsizdir; 2019'da yapılan bir çalışmada ÇH'li kişilerde genel olarak demans oranında bir artış bulunmazken, 2018'de yapılan bir incelemede Alzheimer hastalığı da dahil olmak üzere çeşitli demans türleri ile bir ilişki bulunmuştur.[3][3][86][86]

Bir teoriye göre, yaşlanma sırasında oligodendrositlerin ve bunlarla ilişkili miyelinin işlev bozukluğu, akson hasarına katkıda bulunur ve bu da amiloid üretimine ve tau hiper-fosforilasyonuna neden olur.[87][88]

Çalışmalar, belirli virüslerle enfeksiyon ile yaşamın ilerleyen dönemlerinde Alzheimer hastalığının gelişmesi arasında potansiyel bir bağlantı olduğunu göstermiştir.[89] Özellikle, 6.245.282 hasta üzerinde yürütülen büyük ölçekli bir çalışma, 65 yaşın üzerindeki bilişsel açıdan normal bireylerde COVID-19 enfeksiyonunu takiben Alzheimer hastalığına yakalanma riskinin arttığını göstermiştir.[90]

Patofizyoloji

Hipokampusun CA3 bölgesindeki Alzheimer hastalığının Histopatolojik görüntüleri, amiloid plağı (sağ üst), nörofibriler yumakları (sol altta) ve granülovakuoler dejenerasyon cisimciklerini (altta ortada) göstermektedir.

Nöropatoloji

Alzheimer hastalığı, serebral korteks ve bazı subkortikal bölgelerdeki nöronların ve sinapsların kaybıyla karakterizedir. Bu kayıp, temporal lob ve parietal lob ile frontal korteks ve singulat girusun bazı kısımlarında dejenerasyon dahil olmak üzere etkilenen bölgelerde büyük atrofiye neden olur.[91] Dejenerasyon aynı zamanda beyin sapı çekirdeklerinde, özellikle de pons'taki locus coeruleus'ta vardır.[92] MRI ve PET kullanılarak yapılan çalışmalar, Alzheimer hastalığı olan kişilerde hafif bilişsel bozukluktan Alzheimer hastalığına ilerledikçe belirli beyin bölgelerinin boyutunda azalma olduğunu ve sağlıklı yaşlı yetişkinlerin benzer görüntüleri ile karşılaştırıldığında belgelenmiştir.[93][94]

Hem Aβ plaklar ve nörofibriler yumaklar, Alzheimer hastalığı olanların beyinlerinde,[95] özellikle hipokampusta, mikroskopi ile açıkça görülebilir.

Ancak Alzheimer hastalığı, neokortekste nörofibriler yumaklar olmadan da ortaya çıkabilir.[96] Plaklar, nöronların dışında ve çevresinde yoğun, çoğunlukla çözünmeyen beta-amiloid peptid ve hücresel malzeme birikintileridir. Yumaklar (nörofibriler yumaklar), hiperfosforile olmuş ve hücrelerin içinde biriken mikrotübülle ilişkili protein tau'nun kümeleridir. Her ne kadar birçok yaşlı birey yaşlanmanın bir sonucu olarak bazı plaklar ve düğümler geliştirse de, Alzheimer hastalığı olan kişilerin beyinlerinde temporal lob gibi belirli beyin bölgelerinde bunlardan daha fazla sayıda bulunur.[97] Alzheimer hastalığı olan kişilerin beyinlerinde Lewy cisimcikleri nadir değildir.[98]

Biyokimya

Enzimler APP'ye (amiloid-beta öncü protein) etki eder ve onu parçalara ayırır. Beta-amiloid fragmanı Alzheimer hastalığında amiloid plaklarının oluşumunda çok önemlidir.

Alzheimer hastalığı, anormal şekilde katlanmış amiloid beta proteininin amiloid plaklarda ve tau proteininin beyindeki nörofibriler yumaklarda birikmesinden kaynaklanan bir protein yanlış katlanma hastalığı, bir proteopati olarak tanımlanmıştır.[99] Plaklar, amiloid beta (Aβ) adı verilen, 39-43&nbsp amino asit uzunluğundaki küçük peptitlerden oluşur. Amiloid beta, nöron zarına nüfuz eden daha büyük amiloid-beta öncü proteininden (APP) bir transmembran proteininin bir parçasıdır. APP nöron büyümesi, hayatta kalma ve yaralanma sonrası onarım için kritik öneme sahiptir.[100][101] Alzheimer hastalığında gama sekretaz ve beta sekretaz, APP'nin daha küçük parçalara bölünmesine neden olan bir proteolitik süreçte birlikte hareket eder.[102] Bu parçalardan biri, amiloid beta fibrillerinin oluşmasına neden olur ve bunlar daha sonra amiloid plakları olarak bilinen yoğun oluşumlarda nöronların dışında biriken kümeler oluşturur.[95][103]

Alzheimer hastalığı da tau proteininin anormal birikmesi nedeniyle bir tauopati olarak kabul edilir. Her nöronun, kısmen mikrotübül adı verilen yapılardan oluşan bir iç destek yapısı olan bir hücre iskeleti vardır. Bu mikrotübüller, izler gibi davranarak besinleri ve molekülleri hücre gövdesinden aksonun uçlarına ve arkasına kadar yönlendirir. Tau adı verilen bir protein, fosforile edildiğinde mikrotübülleri stabilize eder ve bu nedenle mikrotübülle ilişkili protein olarak adlandırılır. Alzheimer hastalığında tau kimyasal değişikliklere uğrayarak hiperfosforile olur; daha sonra diğer ipliklerle eşleşmeye başlar, nörofibriler düğümler oluşturur ve nöronun taşıma sistemini parçalara ayırır.[104] Patojenik tau aynı zamanda yeri değiştirilebilen elementlerin düzensizliği yoluyla nöron ölümüne de neden olabilir.[105] Nekroptozun tau dolaşmalarından etkilenen beyin hücrelerinde hücre ölümü mekanizması olarak da rapor edilmiştir.[106][107]

Hastalık mekanizması

Beta-amiloid peptidinin üretimi ve toplanmasındaki bozuklukların Alzheimer hastalığının patolojisine nasıl yol açtığı tam olarak bilinmemektedir.[108][109]

Amiloid hipotezi geleneksel olarak nöron dejenerasyonunu tetikleyen merkezi olay olarak beta-amiloid peptit birikimine işaret eder. Hücrenin kalsiyum iyonu homeostazisinin bozulmasından sorumlu proteinin toksik formu olduğuna inanılan toplanmış amiloid fibrillerin birikmesi, programlanmış hücre ölümüne (apoptoz) neden olur.[110] Ayrıca Aβ'nın Alzheimer'dan etkilenen beyin hücrelerindeki mitokondride seçici olarak biriktiği ve aynı zamanda belirli enzim fonksiyonlarını ve nöronlar tarafından glikoz kullanımını engellediği de bilinmektedir.[111]

Demir dishomeostazisi hastalığın ilerlemesiyle bağlantılıdır; ferroptosis adı verilen demire bağlı düzenlenmiş hücre ölümü biçimi söz konusu olabilir. Kontrollerle karşılaştırıldığında AD'li beyinde lipit peroksidasyon ürünleri de yüksektir.[112] Çeşitli inflamatuar süreçler ve sitokinler de Alzheimer hastalığının patolojisinde rol oynayabilir. İnflamasyon, herhangi bir hastalıkta doku hasarının genel bir belirtecidir ve Alzheimer hastalığında doku hasarına ikincil veya immünolojik bir tepkinin bir belirteci olabilir.[113] Beyindeki nöronlar ve immünolojik mekanizmalar arasında güçlü bir etkileşim olduğuna dair kanıtlar giderek artmaktadır. Obezite ve sistemik inflamasyon, hastalığın ilerlemesini teşvik eden immünolojik süreçlere müdahale edebilir.[114] Alzheimer hastalığında, farklı nörotrofik faktörlerin dağılımındaki ve bunların beyinden türetilen nörotrofik faktör (BDNF) gibi reseptörlerinin ekspresyonundaki değişiklikler tarif edilmiştir.[115][116]

Teşhis

Alzheimer hastalığı olan bir kişinin beyin temporal lobunda fonksiyon kaybı gösteren PET taraması

Alzheimer hastalığının (AH) kesin tanısı ancak otopsi bulgularıyla konulabilir; Otopsi yapılmadığı takdirde, diğer bulgulara dayanarak AD'nin klinik tanıları "mümkün" veya "olası" olur.[21][22][117] Klinik olarak AD tanısı konulanların %23'üne kadar yanlış teşhis konabilir ve AD'yi taklit eden semptomları olan başka bir durumu düşündüren patolojiye sahip olabilirler.[22]

AD genellikle kişinin tıbbi geçmişine, akraba geçmişine ve davranışsal gözlemlere dayanarak klinik olarak teşhis edilir. Karakteristik nörolojik ve nöropsikolojik özelliklerin varlığı ve alternatif durumların bulunmaması tanıyı destekler.[118][119] Bilgisayarlı tomografi (BT) veya manyetik rezonans görüntüleme (MRI) ve tek foton emisyonlu bilgisayarlı tomografi (SPECT) veya pozitron emisyon tomografisi (PET) ile gelişmiş tıbbi görüntüleme, diğer serebral patolojilerin veya demansın alt tiplerinin dışlanmasına yardımcı olmak için kullanılabilir.[120] Ayrıca, prodromal aşamalardan (hafif bilişsel bozukluk) Alzheimer hastalığına dönüşümü öngörebilir.[121] Alzheimer hastalığı için PET'te kullanılan FDA onaylı radyofarmasötik tanı ajanları, florbetapir (2012), flutemetamol (2013), florbetaben (2014) ve flortaucipir'dir (2020).[122] Amerika Birleşik Devletleri'ndeki pek çok sigorta şirketi bu prosedürü kapsamadığından, klinik uygulamadaki kullanımı 2018 itibarıyla büyük ölçüde klinik araştırmalarla sınırlıdır.[123]

Hafıza testi de dahil olmak üzere entelektüel işleyişin değerlendirilmesi, hastalığın durumunu daha da karakterize edebilir.[1] Tıbbi kuruluşlar, pratisyen hekimler için teşhis sürecini kolaylaştırmak ve standartlaştırmak amacıyla teşhis kriterleri oluşturmuştur. Kesin tanı ancak beyin materyali mevcut olduğunda ölüm sonrası değerlendirmelerle doğrulanabilir ve senil plaklar ve nörofibriler yumaklar açısından histolojik olarak incelenebilir.[123][124]

Kriterler

Alzheimer hastalığı yelpazesinin klinik tanıları için üç dizi kriter vardır: Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı 'nın (DSM-5) 2013 beşinci baskısı; 2011'de revize edilen Ulusal Yaşlanma Enstitüsü-Alzheimer Derneği (NIA-AA) tanımı; ve 2010'da revize edilen Uluslararası Çalışma Grubu kriterleri.[38][123] Onlarca yıla yayılabilen üç geniş zaman dilimi, Alzheimer hastalığının klinik öncesi aşamadan hafif bilişsel bozukluğa (MCI) ve ardından Alzheimer hastalığı demansına kadar ilerlemesini tanımlar.[125]

DSM'nin (DSM-IV-TR) dördüncü metin revizyonunda listelendiği gibi, Alzheimer'da en yaygın olarak sekiz entelektüel alan bozulur: hafıza, dil, algısal ustalıklar, dikkat, motor beceriler, oryantasyon, problem çözme ve yürütücü işlevsel yetenekler.[126]

DSM-5, hem majör hem de hafif nörobilişsel bozukluk için olası veya olası Alzheimer kriterlerini tanımlar.[117][127][128]

Muhtemel veya muhtemel AD tanısı için en az bir bilişsel bozuklukla birlikte majör veya hafif nörobilişsel bozukluğun da mevcut olması gerekir.[127][129] Alzheimer hastalığına bağlı majör nörobilişsel bozukluk için, eğer kişide Alzheimer'ın genetik kanıtı varsa[130] veya iki veya daha fazla edinilmiş bilişsel eksiklik ve başka bir hastalıktan kaynaklanmayan işlevsel bir sakatlık mevcutsa olası Alzheimer hastalığı tanısı konabilir.[131] Aksi takdirde tanının atipik bir yol izlemesi nedeniyle olası Alzheimer hastalığı tanısı konulabilmektedir.[132]

Alzheimer'a bağlı hafif nörobilişsel bozukluk için, genetik kanıt varsa olası Alzheimer hastalığı tanısı konabilir, ancak aşağıdakilerin tümü mevcutsa olası Alzheimer hastalığı denebilir: genetik kanıtın olmaması, hem öğrenmede hem de hafızada azalma, iki veya daha fazla bilişsel bozukluk ve eksiklikler ve başka bir bozukluktan kaynaklanmayan işlevsel bir sakatlık.[127][133]

NIA-AA kriterleri klinik değerlendirmelerden ziyade esas olarak araştırmalarda kullanılmaktadır.[134] Alzheimer hastalığı üç ana aşamada tanımlarlar: klinik öncesi, hafif bilişsel bozukluk (MCI) ve Alzheimer demansı.[135][136] Klinik öncesi aşamada teşhis karmaşıktır ve asemptomatik bireylere odaklanır;[136][137] son iki aşama, semptomları yaşayan bireyleri tanımlar.[136] MCI için temel klinik kriterler, ağırlıklı olarak nöronal hasar (temel olarak tau ile ilişkili) ve amiloid beta birikimi için olan biyobelirteçlerin[138] tanımlanmasıyla birlikte kullanılır.[134][136] Temel klinik kriterlerin kendisi, komorbiditelerin varlığı olmaksızın bilişsel bozukluğun[136] varlığına dayanmaktadır.[139][140]

Üçüncü aşama olası ve muhtemel Alzheimer hastalığı demansı olarak ikiye ayrılır. Olası Alzheimer hastalığı demansında, zaman içinde bilişte sürekli bir bozulma ve hafızayla ilişkili veya hafızayla ilişkili olmayan bir bilişsel işlev bozukluğu vardır.[140] Olası Alzheimer hastalığı demansında serebrovasküler hastalık gibi başka bir nedensel hastalık mevcuttur.[140]

Teknikler

Mini zihinsel durum muayenesi (MMSE) gibi bilişsel testler Alzheimer hastalığının teşhisinde yardımcı olabilir. Bu testte, şekildeki gibi çizimlerin kopyalanması, bazı kelimelerin hatırlanması, okunması ve sayıların seri olarak çıkarılması talimatları verilmektedir.

Mini zihinsel durum muayenesi (MMSE), Montreal Bilişsel Değerlendirme (MoCA) ve Mini-Cog gibi bilişsel testleri içeren nöropsikolojik testler, AD'deki bilişsel bozuklukların teşhisine yardımcı olmak için yaygın olarak kullanılmaktadır.[141] Bu testler, hafif bilişsel bozukluğa karşı duyarlılıkları olmadığı ve dil veya dikkat sorunları nedeniyle yanlı olabildikleri için her zaman doğru olmayabilir;[141] sonuçların yüksek güvenilirliği için, özellikle hastalığın en erken evrelerinde daha kapsamlı test dizileri gereklidir.[142][143]

Alzheimer hastalığı ile diğer hastalıkların ayırıcı tanısında ileri nörolojik muayeneler önemlidir.[32] Değerlendirmede aile üyeleriyle yapılan görüşmelerden yararlanılır; bakıcılar, kişinin günlük yaşam becerileri ve zihinsel işlevlerindeki azalma hakkında önemli bilgiler sağlayabilir.[144] Alzheimer hastalığı olan bir kişi genellikle eksikliklerinin farkında olmadığından bakıcının bakış açısı özellikle önemlidir.[145]

Çoğu zaman aileler demansın ilk belirtilerini tespit etmekte güçlük çekerler ve hekime doğru bilgi aktaramayabilirler.[146] Tamamlayıcı testler, muhtemelen tedavi edilebilir diğer teşhisleri eleyebilir ve yanlış teşhislerin önlenmesine yardımcı olabilir.[147]

Yaygın tamamlayıcı testler arasında kan testleri, tiroid fonksiyon testleri ve ayrıca B12 vitamin düzeylerini değerlendirmeye, nörosifilizi ekarte etmeye ve metabolik sorunları (böbrek fonksiyonu, elektrolit seviyeleri ve diyabet testleri dahil) ekarte etmeye yönelik testler yer alır.[147] MRI veya BT taramaları, tümörler veya felçler de dahil olmak üzere semptomların diğer olası nedenlerini dışlamak için de kullanılabilir.[141] Deliriyum ve depresyon bireyler arasında yaygın olabilir ve dışlanmaları önemlidir.[148]

Depresyon bilişsel bozukluğun erken bir belirtisi Alzheimer hastalığıyla eşzamanlı [149] olabileceğinden, depresyon için psikolojik testler kullanılır.[150][151]

Doğruluğunun az olması nedeniyle, C-PIB-PET taraması, erken teşhis aracı olarak veya kişilerde hafif bilişsel bozukluk (MCI) belirtileri gösterdiğinde Alzheimer hastalığının gelişimini tahmin etmek için önerilmez.[152] Alzheimer hastalığı olabilecek kişileri belirlemek için 18F-FDG PET taramalarının tek bir test olarak kullanılması kanıtlarla desteklenmemektedir.[153]

Önleme

Satranç oynamak veya düzenli sosyal etkileşim gibi entelektüel faaliyetler, epidemiyolojik çalışmalarda Alzheimer hastalığı riskinin azalmasıyla ilişkilendirilmiştir, ancak herhangi bir nedensel ilişki bulunamamıştır.

Alzheimer hastalığını tedavi edebilecek herhangi hastalık değiştiren bir tedavi yoktur ve bu nedenle AD araştırmaları, hastalığın başlangıcını ve ilerlemesini önleyecek müdahalelere odaklanmıştır.[154] Alzheimer'ı önlemede herhangi bir özel tedbiri destekleyen hiçbir kanıt yoktur,[1] ve başlangıcını veya ilerlemesini önlemeye yönelik önlemlere ilişkin çalışmalar tutarsız sonuçlar vermiştir. Epidemiyolojik çalışmalar, bir bireyin Alzheimer olma olasılığı ile ilaçlar, yaşam tarzı ve diyet gibi değiştirilebilir faktörler arasında ilişkiler önerir.

Alzheimer hastalığına yönelik müdahalelerin, hastalığın kendisini önleyen birincil bir önleme yöntemi mi, yoksa hastalığın erken aşamalarını belirleyen ikincil bir önleme yöntemi mi olarak görev yaptığını belirlemede bazı zorluklar vardır.[155] Bu zorluklar arasında müdahalenin süresi, müdahalenin başladığı hastalığın farklı aşamaları ve Alzheimer hastalığına özgü biyobelirteçlere ilişkin dahil etme kriterlerinin standardizasyon eksikliği yer almaktadır.[155] Alzheimer hastalığını önlemeye yardımcı olabilecek faktörleri belirlemek için daha çok araştırmaya gerek vardır.

İlaç

Hiperkolesterolemi, yüksek tansiyon, diyabet ve sigara içme gibi kardiyovasküler risk faktörleri, AD'nin daha yüksek başlangıç riski ve kötüleşen seyri ile ilişkilidir.[156][157]

Kolesterolü azaltmak için statin'lerin kullanımı Alzheimer'da faydalı olabilir.[158]

Açık bilişsel bozukluğu olmayan bireylerde antihipertansif ve antidiyabetik ilaçlar, serebrovasküler patolojiyi etkileyerek demans riskini azaltabilir.[1][159] Özellikle Alzheimer hastalığı ile ilişkiyi incelemek için daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır; Eş zamanlı diğer yaşam tarzı değişiklikleri (diyet, egzersiz, sigara içme) karşısında ilaçların oynadığı doğrudan rolün açıklığa kavuşturulması gerekmektedir.[1]

Depresyon, Alzheimer hastalığı riskinin artmasıyla ilişkilidir; antidepresanlarla tedavi önleyici bir tedbir sağlayabilir.[4]

Tarihsel olarak, steroidal olmayan antiinflamatuar ilaçlar (NSAID'ler)'in uzun süreli kullanımının, iltihaplanmayı azalttığı için Alzheimer hastalığına yakalanma olasılığının azalmasıyla ilişkili olduğu düşünülüyordu; ancak NSAID'ler tedavi olarak yararlı görünmemektedir.[123] Ayrıca kadınlarda Alzheimer hastalığının görülme sıklığı erkeklere göre daha yüksek olduğundan, bir zamanlar menopoz sırasındaki östrojen eksikliğinin bir risk faktörü olduğu düşünülüyordu. Ancak, menopozda hormon replasman tedavisinin (HRT) bilişsel gerileme riskini azalttığını gösteren kanıt eksikliği vardır.[160]

Kaynakça

  1. ^ a b c d e f g h i j k Knopman DS, Amieva H, Petersen RC, Chételat G, Holtzman DM, Hyman BT, Nixon RA, Jones DT (Mayıs 2021). "Alzheimer disease". Nature Reviews Disease Primers. 7 (1). s. 33. doi:10.1038/s41572-021-00269-y. PMC 8574196 $2. PMID 33986301. 
  2. ^ a b c d e "Dementia Fact sheet". World Health Organization. 15 Mart 2023. 18 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2023. 
  3. ^ a b c "Ask the Doctors - What is the cause of death in Alzheimer's disease". www.uclahealth.org (İngilizce). 18 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2024. 
  4. ^ a b c Yu JT, Xu W, Tan CC, Andrieu S, Suckling J, Evangelou E, Pan A, Zhang C, Jia J, Feng L, Kua EH, Wang YJ, Wang HF, Tan MS, Li JQ, Hou XH, Wan Y, Tan L, Mok V, Tan L, Dong Q, Touchon J, Gauthier S, Aisen PS, Vellas B (Kasım 2020). "Evidence-based prevention of Alzheimer's disease: systematic review and meta-analysis of 243 observational prospective studies and 153 randomised controlled trials". Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 91 (11). ss. 1201-1209. doi:10.1136/jnnp-2019-321913. PMC 7569385 $2. PMID 32690803. 
  5. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Cheng2016 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  6. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Vina2018 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  7. ^ a b "Dementia diagnosis and assessment" (PDF). National Institute for Health and Care Excellence (NICE). 5 Aralık 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2014. 
  8. ^ Gomperts SN (Nisan 2016). "Lewy Body Dementias: Dementia With Lewy Bodies and Parkinson Disease Dementia". Continuum (Review). 22 (2 Dementia). ss. 435-463. doi:10.1212/CON.0000000000000309. PMC 5390937 $2. PMID 27042903. 
  9. ^ a b Lott IT, Head E (Mart 2019). "Dementia in Down syndrome: unique insights for Alzheimer disease research". Nat Rev Neurol. 15 (3). ss. 135-147. doi:10.1038/s41582-018-0132-6. PMC 8061428 $2. PMID 30733618. 
  10. ^ a b c "How Alzheimer's drugs help manage symptoms". Mayo Clinic (İngilizce). 30 Ağustos 2023. 9 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2024. 
  11. ^ a b Schaffert J, LoBue C, Hynan LS, Hart J, Rossetti H, Carlew AR, Lacritz L, White CL, Cullum CM (2022). "Predictors of Life Expectancy in Autopsy-Confirmed Alzheimer's Disease". Journal of Alzheimer's Disease. 86 (1). ss. 271-281. doi:10.3233/JAD-215200. PMC 8966055 $2. PMID 35034898. 
  12. ^ a b Todd S, Barr S, Roberts M, Passmore AP (Kasım 2013). "Survival in dementia and predictors of mortality: a review". International Journal of Geriatric Psychiatry. 28 (11). ss. 1109-1124. doi:10.1002/gps.3946. PMID 23526458. 
  13. ^ a b Zanetti, O.; Solerte, S. B.; Cantoni, F. (2009). "Life expectancy in Alzheimer's disease (AD)". Archives of Gerontology and Geriatrics. 49 Suppl 1: 237-243. doi:10.1016/j.archger.2009.09.035. ISSN 1872-6976. PMID 19836639. 9 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2022. 
  14. ^ a b c d e f g h i Breijyeh Z, Karaman R (Aralık 2020). "Comprehensive Review on Alzheimer's Disease: Causes and Treatment". Molecules (Review). 25 (24). s. 5789. doi:10.3390/molecules25245789. PMC 7764106 $2. PMID 33302541. 
  15. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Simon2018p111 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  16. ^ a b c d Burns A, Iliffe S (Şubat 2009). "Alzheimer's disease". BMJ. Cilt 338. ss. b158. doi:10.1136/bmj.b158. PMID 19196745. 
  17. ^ a b c d Long JM, Holtzman DM (Ekim 2019). "Alzheimer Disease: An Update on Pathobiology and Treatment Strategies". Cell. 179 (2). ss. 312-339. doi:10.1016/j.cell.2019.09.001. PMC 6778042 $2. PMID 31564456. 
  18. ^ a b "Study reveals how APOE4 gene may increase risk for dementia". National Institute on Aging. 16 Mart 2021. 17 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2021. 
  19. ^ a b c "Alzheimer's Disease Fact Sheet". National Institute on Aging. 23 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2022. 
  20. ^ Dementia: assessment, management and support for people living with dementia and their carers. National Institute for Health and Care Excellence (NICE). 20 Haziran 2018. NG97. 12 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2023. 
  21. ^ a b Khan S, Barve KH, Kumar MS (2020). "Recent Advancements in Pathogenesis, Diagnostics and Treatment of Alzheimer's Disease". Curr Neuropharmacol. 18 (11). ss. 1106-1125. doi:10.2174/1570159X18666200528142429. PMC 7709159 $2. PMID 32484110. 
  22. ^ a b c Gauthreaux K, Bonnett TA, Besser LM, Brenowitz WD, Teylan M, Mock C, Chen YC, Chan KC, Keene CD, Zhou XH, Kukull WA (Mayıs 2020). "Concordance of Clinical Alzheimer Diagnosis and Neuropathological Features at Autopsy". Journal of Neuropathology and Experimental Neurology. 79 (5). ss. 465-473. doi:10.1093/jnen/nlaa014. PMC 7160616 $2. PMID 32186726. 
  23. ^ Mendez MF (Kasım 2012). "Early-onset Alzheimer's disease: nonamnestic subtypes and type 2 AD". Archives of Medical Research. 43 (8). ss. 677-685. doi:10.1016/j.arcmed.2012.11.009. PMC 3532551 $2. PMID 23178565. 
  24. ^ a b "Alzheimer's Disease Fact Sheet". National Institute on Aging. 24 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2021. 
  25. ^ Zhu D, Montagne A, Zhao Z (Haziran 2021). "Alzheimer's pathogenic mechanisms and underlying sex difference". Cell Mol Life Sci. 78 (11). ss. 4907-4920. doi:10.1007/s00018-021-03830-w. PMC 8720296 $2. PMID 33844047. 
  26. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; pmid9661992 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  27. ^ "The top 10 causes of death". www.who.int (İngilizce). 24 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2024. 
  28. ^ "DSÖ'ye göre alzaymır ölüme yol açan on başlıca hastalıktan biri". 28 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2022. 
  29. ^ "Londra'nın 'siyah taksi' şoförleri alzaymır araştırmalarına konu oldu". 25 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2022. 
  30. ^ "Radyasyon, alzaymır hastalığında artışa neden olabilir". 27 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2022. 
  31. ^ a b c "Alzheimer's disease – Symptoms". Ulusal Sağlık Servisi (Birleşik Krallık) (NHS). 10 Mayıs 2018. 30 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2021. 
  32. ^ a b Waldemar G, Dubois B, Emre M, Georges J, McKeith IG, Rossor M, Scheltens P, Tariska P, Winblad B (Ocak 2007). "Recommendations for the diagnosis and management of Alzheimer's disease and other disorders associated with dementia: EFNS guideline". European Journal of Neurology. 14 (1). ss. e1-26. doi:10.1111/j.1468-1331.2006.01605.x. PMID 17222085. 
  33. ^ a b c Bäckman L, Jones S, Berger AK, Laukka EJ, Small BJ (Eylül 2004). "Multiple cognitive deficits during the transition to Alzheimer's disease". Journal of Internal Medicine. 256 (3). ss. 195-204. doi:10.1111/j.1365-2796.2004.01386.x. PMID 15324363. 
  34. ^ Nygård L (2003). "Instrumental activities of daily living: a stepping-stone towards Alzheimer's disease diagnosis in subjects with mild cognitive impairment?". Acta Neurologica Scandinavica. Supplementum. 179 (s179). ss. 42-46. doi:10.1034/j.1600-0404.107.s179.8.x. PMID 12603250. 
  35. ^ Deardorff WJ, Grossberg GT (2019). "Behavioral and psychological symptoms in Alzheimer's dementia and vascular dementia". Psychopharmacology of Neurologic Disease. Handbook of Clinical Neurology. 165. Elsevier. ss. 5-32. doi:10.1016/B978-0-444-64012-3.00002-2. ISBN 978-0-444-64012-3. PMID 31727229. 
  36. ^ Murray ED, Buttner N, Price BH (2012). "Depression and Psychosis in Neurological Practice". Bradley WG, Daroff RB, Fenichel GM, Jankovic J (Ed.). Bradley's neurology in clinical practice (6cı bas.). Philadelphia, PA: Elsevier/Saunders. ISBN 978-1-4377-0434-1. 
  37. ^ a b Petersen RC, Lopez O, Armstrong MJ, Getchius TS, Ganguli M, Gloss D, Gronseth GS, Marson D, Pringsheim T, Day GS, Sager M, Stevens J, Rae-Grant A (Ocak 2018). "Practice guideline update summary: Mild cognitive impairment: Report of the Guideline Development, Dissemination, and Implementation Subcommittee of the American Academy of Neurology". Neurology. 90 (3). ss. 126-135. doi:10.1212/WNL.0000000000004826. PMC 5772157 $2. PMID 29282327. 
  38. ^ a b c Atri A (Mart 2019). "The Alzheimer's Disease Clinical Spectrum: Diagnosis and Management". The Medical Clinics of North America (Review). 103 (2). ss. 263-293. doi:10.1016/j.mcna.2018.10.009. PMID 30704681. 
  39. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Förstl H, Kurz A (1999). "Clinical features of Alzheimer's disease". European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience. 249 (6). ss. 288-290. doi:10.1007/s004060050101. PMID 10653284. 
  40. ^ Carlesimo GA, Oscar-Berman M (Haziran 1992). "Memory deficits in Alzheimer's patients: a comprehensive review". Neuropsychology Review. 3 (2). ss. 119-169. doi:10.1007/BF01108841. PMID 1300219. 
  41. ^ Jelicic M, Bonebakker AE, Bonke B (1995). "Implicit memory performance of patients with Alzheimer's disease: a brief review". International Psychogeriatrics. 7 (3). ss. 385-392. doi:10.1017/S1041610295002134. PMID 8821346. 
  42. ^ a b Taler V, Phillips NA (Temmuz 2008). "Language performance in Alzheimer's disease and mild cognitive impairment: a comparative review". Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology. 30 (5). ss. 501-556. doi:10.1080/13803390701550128. PMID 18569251. 
  43. ^ a b c Frank EM (Eylül 1994). "Effect of Alzheimer's disease on communication function". Journal of the South Carolina Medical Association. 90 (9). ss. 417-423. PMID 7967534. 
  44. ^ Volicer L, Harper DG, Manning BC, Goldstein R, Satlin A (Mayıs 2001). "Sundowning and circadian rhythms in Alzheimer's disease". The American Journal of Psychiatry. 158 (5). ss. 704-711. doi:10.1176/appi.ajp.158.5.704. PMID 11329390. 
  45. ^ Gold DP, Reis MF, Markiewicz D, Andres D (Ocak 1995). "When home caregiving ends: a longitudinal study of outcomes for caregivers of relatives with dementia". Journal of the American Geriatrics Society. 43 (1). ss. 10-16. doi:10.1111/j.1532-5415.1995.tb06235.x. PMID 7806732. 
  46. ^ Mashour GA, Frank L, Batthyany A, Kolanowski AM, Nahm M, Schulman-Green D, Greyson B, Pakhomov S, Karlawish J, Shah RC (Ağustos 2019). "Paradoxical lucidity: A potential paradigm shift for the neurobiology and treatment of severe dementias". Alzheimer's & Dementia. 15 (8). ss. 1107-1114. doi:10.1016/j.jalz.2019.04.002. hdl:2027.42/153062. PMID 31229433. 
  47. ^ "Understanding Alzheimer's Disease: the Basics". WebMD. 4 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  48. ^ "What We Know Today About Alzheimer's Disease". Alzheimer's Association. 16 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2011. While scientists know Alzheimer's disease involves progressive brain cell failure, the reason cells fail isn't clear. 
  49. ^ Laurén, J; Gimbel, DA; Nygaard, HB; Gilbert, JW; Strittmatter, SM (2009). "Cellular Prion Protein Mediates Impairment of Synaptic Plasticity by Amyloid-β Oligomers". Nature. 457 (7233). ss. 1128-32. doi:10.1038/nature07761. PMC 2748841 $2. PMID 19242475. 
  50. ^ "Alzheimer's disease – Causes". National Health Service (NHS). 24 Nisan 2023. 29 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2023. 
  51. ^ Tackenberg C, Kulic L, Nitsch RM (2020). "Familial Alzheimer's disease mutations at position 22 of the amyloid β-peptide sequence differentially affect synaptic loss, tau phosphorylation and neuronal cell death in an ex vivo system". PLOS ONE. 15 (9). ss. e0239584. Bibcode:2020PLoSO..1539584T. doi:10.1371/journal.pone.0239584. PMC 7510992 $2. PMID 32966331. 
  52. ^ Wang H, Kulas JA, Wang C, Holtzman DM, Ferris HA, Hansen SB (Ağustos 2021). "Regulation of beta-amyloid production in neurons by astrocyte-derived cholesterol". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 118 (33). ss. e2102191118. Bibcode:2021PNAS..11802191W. doi:10.1073/pnas.2102191118. ISSN 0027-8424. PMC 8379952 $2. PMID 34385305. 
  53. ^ Vilchez D, Saez I, Dillin A (Aralık 2014). "The role of protein clearance mechanisms in organismal ageing and age-related diseases". Nature Communications. Cilt 5. s. 5659. Bibcode:2014NatCo...5.5659V. doi:10.1038/ncomms6659. PMID 25482515. 
  54. ^ Jacobson M, McCarthy N (2002). Apoptosis. Oxford, OX: Oxford University Press. s. 290. ISBN 0-19-963849-7. 
  55. ^ Hardy J, Allsop D (Ekim 1991). "Amyloid deposition as the central event in the aetiology of Alzheimer's disease". Trends in Pharmacological Sciences. 12 (10). ss. 383-388. doi:10.1016/0165-6147(91)90609-V. PMID 1763432. 
  56. ^ a b Mudher A, Lovestone S (Ocak 2002). "Alzheimer's disease-do tauists and baptists finally shake hands?". Trends in Neurosciences. 25 (1). ss. 22-26. doi:10.1016/S0166-2236(00)02031-2. PMID 11801334. 
  57. ^ Polvikoski T, Sulkava R, Haltia M, Kainulainen K, Vuorio A, Verkkoniemi A, Niinistö L, Halonen P, Kontula K (Kasım 1995). "Apolipoprotein E, dementia, and cortical deposition of beta-amyloid protein". The New England Journal of Medicine. 333 (19). ss. 1242-1247. doi:10.1056/NEJM199511093331902. PMID 7566000. 
  58. ^ a b Andrews SJ, Renton AE, Fulton-Howard B, Podlesny-Drabiniok A, Marcora E, Goate AM (Nisan 2023). "The complex genetic architecture of Alzheimer's disease: novel insights and future directions". eBioMedicine. Cilt 90. s. 104511. doi:10.1016/j.ebiom.2023.104511. PMC 10024184 $2. PMID 36907103. 
  59. ^ a b Scheltens P, De Strooper B, Kivipelto M, Holstege H, Chételat G, Teunissen CE, Cummings J, van der Flier WM (Nisan 2021). "Alzheimer's disease". Lancet. 397 (10284). ss. 1577-1590. doi:10.1016/S0140-6736(20)32205-4. PMC 8354300 $2. PMID 33667416. 
  60. ^ Sims R, Hill M, Williams J (Mart 2020). "The multiplex model of the genetics of Alzheimer's disease" (PDF). Nat Neurosci. 23 (3). ss. 311-322. doi:10.1038/s41593-020-0599-5. PMID 32112059. 17 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Mayıs 2024. 
  61. ^ Piaceri I, Nacmias B, Sorbi S (Ocak 2013). "Genetics of familial and sporadic Alzheimer's disease". Front Biosci (Elite Ed). 5 (1). ss. 167-177. doi:10.2741/e605. PMID 23276979. 
  62. ^ Perea JR, Bolós M, Avila J (Ekim 2020). "Microglia in Alzheimer's Disease in the Context of Tau Pathology". Biomolecules. 10 (10). s. 1439. doi:10.3390/biom10101439. PMC 7602223 $2. PMID 33066368. 
  63. ^ Mahley RW, Weisgraber KH, Huang Y (Nisan 2006). "Apolipoprotein E4: a causative factor and therapeutic target in neuropathology, including Alzheimer's disease". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 103 (15). ss. 5644-5651. Bibcode:2006PNAS..103.5644M. doi:10.1073/pnas.0600549103. PMC 1414631 $2. PMID 16567625. 
  64. ^ Blennow K, de Leon MJ, Zetterberg H (Temmuz 2006). "Alzheimer's disease". Lancet. 368 (9533). ss. 387-403. doi:10.1016/S0140-6736(06)69113-7. PMID 16876668. 
  65. ^ Hall K, Murrell J, Ogunniyi A, Deeg M, Baiyewu O, Gao S, Gureje O, Dickens J, Evans R, Smith-Gamble V, Unverzagt FW, Shen J, Hendrie H (Ocak 2006). "Cholesterol, APOE genotype, and Alzheimer disease: an epidemiologic study of Nigerian Yoruba". Neurology. 66 (2). ss. 223-227. doi:10.1212/01.wnl.0000194507.39504.17. PMC 2860622 $2. PMID 16434658. 
  66. ^ Gureje O, Ogunniyi A, Baiyewu O, Price B, Unverzagt FW, Evans RM, Smith-Gamble V, Lane KA, Gao S, Hall KS, Hendrie HC, Murrell JR (Ocak 2006). "APOE epsilon4 is not associated with Alzheimer's disease in elderly Nigerians". Annals of Neurology. 59 (1). ss. 182-185. doi:10.1002/ana.20694. PMC 2855121 $2. PMID 16278853. 
  67. ^ Piaceri I (2013). "Genetics of familial and sporadic Alzheimer s disease". Frontiers in Bioscience. E5 (1). ss. 167-177. doi:10.2741/E605. ISSN 1945-0494. PMID 23276979. 
  68. ^ Selkoe DJ (Haziran 1999). "Translating cell biology into therapeutic advances in Alzheimer's disease". Nature. 399 (6738 Suppl). ss. A23-A31. doi:10.1038/19866. PMID 10392577. 
  69. ^ Borchelt DR, Thinakaran G, Eckman CB, Lee MK, Davenport F, Ratovitsky T, Prada CM, Kim G, Seekins S, Yager D, Slunt HH, Wang R, Seeger M, Levey AI, Gandy SE, Copeland NG, Jenkins NA, Price DL, Younkin SG, Sisodia SS (Kasım 1996). "Familial Alzheimer's disease-linked presenilin 1 variants elevate Abeta1-42/1-40 ratio in vitro and in vivo". Neuron. 17 (5). ss. 1005-1013. doi:10.1016/S0896-6273(00)80230-5. PMID 8938131. 
  70. ^ Kim JH (Aralık 2018). "Genetics of Alzheimer's Disease". Dementia and Neurocognitive Disorders. 17 (4). ss. 131-136. doi:10.12779/dnd.2018.17.4.131. PMC 6425887 $2. PMID 30906402. 
  71. ^ Carmona S, Zahs K, Wu E, Dakin K, Bras J, Guerreiro R (Ağustos 2018). "The role of TREM2 in Alzheimer's disease and other neurodegenerative disorders". Lancet Neurol. 17 (8). ss. 721-730. doi:10.1016/S1474-4422(18)30232-1. PMID 30033062. 27 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2022. 
  72. ^ Tomiyama T (Temmuz 2010). "". Brain and Nerve = Shinkei Kenkyu No Shinpo. 62 (7). ss. 691-699. PMID 20675873. 
  73. ^ Tomiyama T, Nagata T, Shimada H, Teraoka R, Fukushima A, Kanemitsu H, Takuma H, Kuwano R, Imagawa M, Ataka S, Wada Y, Yoshioka E, Nishizaki T, Watanabe Y, Mori H (Mart 2008). "A new amyloid beta variant favoring oligomerization in Alzheimer's-type dementia". Annals of Neurology. 63 (3). ss. 377-387. doi:10.1002/ana.21321. PMID 18300294. 
  74. ^ Tomiyama T, Shimada H (Şubat 2020). "APP Osaka Mutation in Familial Alzheimer's Disease-Its Discovery, Phenotypes, and Mechanism of Recessive Inheritance". International Journal of Molecular Sciences. 21 (4). s. 1413. doi:10.3390/ijms21041413. PMC 7073033 $2. PMID 32093100. 
  75. ^ Goedert M, Spillantini MG, Crowther RA (Temmuz 1991). "Tau proteins and neurofibrillary degeneration". Brain Pathology. 1 (4). ss. 279-286. doi:10.1111/j.1750-3639.1991.tb00671.x. PMID 1669718. 
  76. ^ Iqbal K, Alonso A, Chen S, Chohan MO, El-Akkad E, Gong CX, Khatoon S, Li B, Liu F, Rahman A, Tanimukai H, Grundke-Iqbal I (Ocak 2005). "Tau pathology in Alzheimer disease and other tauopathies". Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Molecular Basis of Disease. 1739 (2–3). ss. 198-210. doi:10.1016/j.bbadis.2004.09.008. PMID 15615638. 
  77. ^ Sinyor B, Mineo J, Ochner C (Haziran 2020). "Alzheimer's Disease, Inflammation, and the Role of Antioxidants". Journal of Alzheimer's Disease Reports. 4 (1). ss. 175-183. doi:10.3233/ADR-200171. PMC 7369138 $2. PMID 32715278. 
  78. ^ Kinney JW, Bemiller SM, Murtishaw AS, Leisgang AM, Salazar AM, Lamb BT (2018). "Inflammation as a central mechanism in Alzheimer's disease". Alzheimer's & Dementia. Cilt 4. ss. 575-590. doi:10.1016/j.trci.2018.06.014. PMC 6214864 $2. PMID 30406177. 
  79. ^ Lin X, Kapoor A, Gu Y, Chow MJ, Peng J, Zhao K, Tang D (Şubat 2020). "Contributions of DNA Damage to Alzheimer's Disease". Int J Mol Sci. 21 (5). s. 1666. doi:10.3390/ijms21051666. PMC 7084447 $2. PMID 32121304. 
  80. ^ Irwin MR, Vitiello MV (Mart 2019). "Implications of sleep disturbance and inflammation for Alzheimer's disease dementia". The Lancet. Neurology. 18 (3). ss. 296-306. doi:10.1016/S1474-4422(18)30450-2. PMID 30661858. 
  81. ^ Lloret MA, Cervera-Ferri A, Nepomuceno M, Monllor P, Esteve D, Lloret A (Şubat 2020). "Is Sleep Disruption a Cause or Consequence of Alzheimer's Disease? Reviewing Its Possible Role as a Biomarker". International Journal of Molecular Sciences. 21 (3). s. 1168. doi:10.3390/ijms21031168. PMC 7037733 $2. PMID 32050587. 
  82. ^ Huat TJ, Camats-Perna J, Newcombe EA, Valmas N, Kitazawa M, Medeiros R (Nisan 2019). "Metal Toxicity Links to Alzheimer's Disease and Neuroinflammation". J Mol Biol. 431 (9). ss. 1843-1868. doi:10.1016/j.jmb.2019.01.018. PMC 6475603 $2. PMID 30664867. 
  83. ^ Eikelenboom P, van Exel E, Hoozemans JJ, Veerhuis R, Rozemuller AJ, van Gool WA (2010). "Neuroinflammation – an early event in both the history and pathogenesis of Alzheimer's disease". Neuro-Degenerative Diseases. 7 (1–3). ss. 38-41. doi:10.1159/000283480. PMID 20160456. 
  84. ^ Alves GS, Oertel Knöchel V, Knöchel C, Carvalho AF, Pantel J, Engelhardt E, Laks J (2015). "Integrating retrogenesis theory to Alzheimer's disease pathology: insight from DTI-TBSS investigation of the white matter microstructural integrity". BioMed Research International. Cilt 2015. s. 291658. doi:10.1155/2015/291658. PMC 4320890 $2. PMID 25685779. 
  85. ^ Reisberg B, Franssen EH, Hasan SM, Monteiro I, Boksay I, Souren LE, Kenowsky S, Auer SR, Elahi S, Kluger A (1999). "Retrogenesis: clinical, physiologic, and pathologic mechanisms in brain aging, Alzheimer's and other dementing processes". European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience. 249 (3). ss. 28-36. doi:10.1007/pl00014170. PMID 10654097. 
  86. ^ a b Makhlouf S, Messelmani M, Zaouali J, Mrissa R (Mart 2018). "Cognitive impairment in celiac disease and non-celiac gluten sensitivity: review of literature on the main cognitive impairments, the imaging and the effect of gluten free diet". Acta Neurologica Belgica (Review). 118 (1). ss. 21-27. doi:10.1007/s13760-017-0870-z. PMID 29247390. 
  87. ^ Bartzokis G (Ağustos 2011). "Alzheimer's disease as homeostatic responses to age-related myelin breakdown". Neurobiology of Aging. 32 (8). ss. 1341-1371. doi:10.1016/j.neurobiolaging.2009.08.007. PMC 3128664 $2. PMID 19775776. 
  88. ^ Cai Z, Xiao M (2016). "Oligodendrocytes and Alzheimer's disease". The International Journal of Neuroscience. 126 (2). ss. 97-104. doi:10.3109/00207454.2015.1025778. PMID 26000818. 
  89. ^ Zhou L, Miranda-Saksena M, Saksena NK (Mayıs 2013). "Viruses and neurodegeneration". Virology Journal. 10 (1). s. 172. doi:10.1186/1743-422X-10-172. PMC 3679988 $2. PMID 23724961. 
  90. ^ Gonzalez-Fernandez E, Huang J (Eylül 2023). "Cognitive Aspects of COVID-19". Current Neurology and Neuroscience Reports. 23 (9). ss. 531-538. doi:10.1007/s11910-023-01286-y. PMID 37490194. 
  91. ^ Wenk GL (2003). "Neuropathologic changes in Alzheimer's disease". The Journal of Clinical Psychiatry. 64 (Suppl 9). ss. 7-10. PMID 12934968. 
  92. ^ Braak H, Del Tredici K (Aralık 2012). "Where, when, and in what form does sporadic Alzheimer's disease begin?". Current Opinion in Neurology. 25 (6). ss. 708-714. doi:10.1097/WCO.0b013e32835a3432. PMID 23160422. 
  93. ^ Desikan RS, Cabral HJ, Hess CP, Dillon WP, Glastonbury CM, Weiner MW, Schmansky NJ, Greve DN, Salat DH, Buckner RL, Fischl B (Ağustos 2009). "Automated MRI measures identify individuals with mild cognitive impairment and Alzheimer's disease". Brain. 132 (Pt 8). ss. 2048-2057. doi:10.1093/brain/awp123. PMC 2714061 $2. PMID 19460794. 
  94. ^ Moan R (Temmuz 2009). "MRI Software Accurately IDs Preclinical Alzheimer's Disease". Diagnostic Imaging. 21 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2022. 
  95. ^ a b Tiraboschi P, Hansen LA, Thal LJ, Corey-Bloom J (Haziran 2004). "The importance of neuritic plaques and tangles to the development and evolution of AD". Neurology. 62 (11). ss. 1984-1989. doi:10.1212/01.WNL.0000129697.01779.0A. PMID 15184601. 
  96. ^ Tiraboschi P, Sabbagh MN, Hansen LA, Salmon DP, Merdes A, Gamst A, Masliah E, Alford M, Thal LJ, Corey-Bloom J (Nisan 2004). "Alzheimer disease without neocortical neurofibrillary tangles: "a second look"". Neurology. 62 (7). ss. 1141-1147. doi:10.1212/01.wnl.0000118212.41542.e7. PMID 15079014. 
  97. ^ Bouras C, Hof PR, Giannakopoulos P, Michel JP, Morrison JH (1994). "Regional distribution of neurofibrillary tangles and senile plaques in the cerebral cortex of elderly patients: a quantitative evaluation of a one-year autopsy population from a geriatric hospital". Cerebral Cortex. 4 (2). ss. 138-150. doi:10.1093/cercor/4.2.138. PMID 8038565. 
  98. ^ Kotzbauer PT, Trojanowsk JQ, Lee VM (Ekim 2001). "Lewy body pathology in Alzheimer's disease". Journal of Molecular Neuroscience. 17 (2). ss. 225-232. doi:10.1385/JMN:17:2:225. PMID 11816795. 
  99. ^ Hashimoto M, Rockenstein E, Crews L, Masliah E (2003). "Role of protein aggregation in mitochondrial dysfunction and neurodegeneration in Alzheimer's and Parkinson's diseases". Neuromolecular Medicine. 4 (1–2). ss. 21-36. doi:10.1385/NMM:4:1-2:21. PMID 14528050. 
  100. ^ Priller C, Bauer T, Mitteregger G, Krebs B, Kretzschmar HA, Herms J (Temmuz 2006). "Synapse formation and function is modulated by the amyloid precursor protein". The Journal of Neuroscience. 26 (27). ss. 7212-7221. doi:10.1523/JNEUROSCI.1450-06.2006. PMC 6673945 $2. PMID 16822978. 
  101. ^ Turner PR, O'Connor K, Tate WP, Abraham WC (Mayıs 2003). "Roles of amyloid precursor protein and its fragments in regulating neural activity, plasticity and memory". Progress in Neurobiology. 70 (1). ss. 1-32. doi:10.1016/S0301-0082(03)00089-3. PMID 12927332. 
  102. ^ Hooper NM (Nisan 2005). "Roles of proteolysis and lipid rafts in the processing of the amyloid precursor protein and prion protein". Biochemical Society Transactions. 33 (Pt 2). ss. 335-338. doi:10.1042/BST0330335. PMID 15787600. 
  103. ^ Ohnishi S, Takano K (Mart 2004). "Amyloid fibrils from the viewpoint of protein folding". Cellular and Molecular Life Sciences. 61 (5). ss. 511-524. doi:10.1007/s00018-003-3264-8. PMID 15004691. 
  104. ^ Hernández F, Avila J (Eylül 2007). "Tauopathies". Cellular and Molecular Life Sciences. 64 (17). ss. 2219-2233. doi:10.1007/s00018-007-7220-x. PMID 17604998. 
  105. ^ Sun W, Samimi H, Gamez M, Zare H, Frost B (Ağustos 2018). "Pathogenic tau-induced piRNA depletion promotes neuronal death through transposable element dysregulation in neurodegenerative tauopathies". Nature Neuroscience. 21 (8). ss. 1038-1048. doi:10.1038/s41593-018-0194-1. PMC 6095477 $2. PMID 30038280. 
  106. ^ Balusu S, Horré K, Thrupp N, Craessaerts K, Snellinx A, Serneels L, T'Syen D, Chrysidou I, Arranz AM, Sierksma A, Simrén J, Karikari TK, Zetterberg H, Chen WT, Thal DR, Salta E, Fiers M, De Strooper B. MEG3 activates necroptosis in human neuron xenografts modeling Alzheimer's disease. Science. 2023 Sep 15;381(6663):1176-1182. DOI:10.1126/science.abp9556 PMID 37708272
  107. ^ "Scientists discover how brain cells die in Alzheimer's". BBC News (İngilizce). 15 Eylül 2023. 27 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2023. 
  108. ^ Van Broeck B, Van Broeckhoven C, Kumar-Singh S (2007). "Current insights into molecular mechanisms of Alzheimer disease and their implications for therapeutic approaches". Neuro-Degenerative Diseases. 4 (5). ss. 349-365. doi:10.1159/000105156. PMID 17622778. 
  109. ^ Huang Y, Mucke L (Mart 2012). "Alzheimer mechanisms and therapeutic strategies". Cell. 148 (6). ss. 1204-1222. doi:10.1016/j.cell.2012.02.040. PMC 3319071 $2. PMID 22424230. 
  110. ^ Yankner BA, Duffy LK, Kirschner DA (Ekim 1990). "Neurotrophic and neurotoxic effects of amyloid beta protein: reversal by tachykinin neuropeptides". Science. 250 (4978). ss. 279-282. Bibcode:1990Sci...250..279Y. doi:10.1126/science.2218531. PMID 2218531. 
  111. ^ Chen X, Yan SD (Aralık 2006). "Mitochondrial Abeta: a potential cause of metabolic dysfunction in Alzheimer's disease". IUBMB Life. 58 (12). ss. 686-694. doi:10.1080/15216540601047767. PMID 17424907. 
  112. ^ Ryan SK, Ugalde CL, Rolland AS, Skidmore J, Devos D, Hammond TR (Ekim 2023). "Therapeutic inhibition of ferroptosis in neurodegenerative disease". Trends in Pharmacological Sciences. 44 (10). ss. 674-688. doi:10.1016/j.tips.2023.07.007. PMID 37657967. 
  113. ^ Greig NH, Mattson MP, Perry T, Chan SL, Giordano T, Sambamurti K, Rogers JT, Ovadia H, Lahiri DK (Aralık 2004). "New therapeutic strategies and drug candidates for neurodegenerative diseases: p53 and TNF-alpha inhibitors, and GLP-1 receptor agonists". Annals of the New York Academy of Sciences. 1035 (1). ss. 290-315. Bibcode:2004NYASA1035..290G. doi:10.1196/annals.1332.018. PMID 15681814. 3 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2019. 
  114. ^ Heneka MT, Carson MJ, El Khoury J, Landreth GE, Brosseron F, Feinstein DL, Jacobs AH, Wyss-Coray T, Vitorica J, Ransohoff RM, Herrup K, Frautschy SA, Finsen B, Brown GC, Verkhratsky A, Yamanaka K, Koistinaho J, Latz E, Halle A, Petzold GC, Town T, Morgan D, Shinohara ML, Perry VH, Holmes C, Bazan NG, Brooks DJ, Hunot S, Joseph B, Deigendesch N, Garaschuk O, Boddeke E, Dinarello CA, Breitner JC, Cole GM, Golenbock DT, Kummer MP (Nisan 2015). "Neuroinflammation in Alzheimer's disease". The Lancet. Neurology. 14 (4). ss. 388-405. doi:10.1016/S1474-4422(15)70016-5. PMC 5909703 $2. PMID 25792098. 
  115. ^ Tapia-Arancibia L, Aliaga E, Silhol M, Arancibia S (Kasım 2008). "New insights into brain BDNF function in normal aging and Alzheimer disease". Brain Research Reviews. 59 (1). ss. 201-220. doi:10.1016/j.brainresrev.2008.07.007. hdl:10533/142174. PMID 18708092. 
  116. ^ Schindowski K, Belarbi K, Buée L (Şubat 2008). "Neurotrophic factors in Alzheimer's disease: role of axonal transport". Genes, Brain and Behavior. 7 (Suppl 1). ss. 43-56. doi:10.1111/j.1601-183X.2007.00378.x. PMC 2228393 $2. PMID 18184369. 
  117. ^ a b Sachdev PS, Blacker D, Blazer DG, Ganguli M, Jeste DV, Paulsen JS, Petersen RC (Kasım 2014). "Classifying neurocognitive disorders: the DSM-5 approach". Nature Reviews. Neurology. 10 (11). ss. 634-642. doi:10.1038/nrneurol.2014.181. PMID 25266297. 20 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2021. 
  118. ^ Mendez MF (2006). "The accurate diagnosis of early-onset dementia". International Journal of Psychiatry in Medicine. 36 (4). ss. 401-412. doi:10.2190/Q6J4-R143-P630-KW41. PMID 17407994. 3 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2020. 
  119. ^ Klafki HW, Staufenbiel M, Kornhuber J, Wiltfang J (Kasım 2006). "Therapeutic approaches to Alzheimer's disease". Brain. 129 (Pt 11). ss. 2840-2855. doi:10.1093/brain/awl280. PMID 17018549. 
  120. ^ Dementia: Quick Reference Guide (PDF). Londra: (UK) National Institute for Health and Clinical Excellence. 2006. ISBN 978-1-84629-312-2. 27 Şubat 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2008. 
  121. ^ Schroeter ML, Stein T, Maslowski N, Neumann J (Ekim 2009). "Neural correlates of Alzheimer's disease and mild cognitive impairment: a systematic and quantitative meta-analysis involving 1351 patients". NeuroImage. 47 (4). ss. 1196-1206. doi:10.1016/j.neuroimage.2009.05.037. PMC 2730171 $2. PMID 19463961. 
  122. ^ Jie CV, Treyer V, Schibli R, Mu L (Ocak 2021). "Tauvid: The First FDA-Approved PET Tracer for Imaging Tau Pathology in Alzheimer's Disease". Pharmaceuticals. 14 (2). s. 110. doi:10.3390/ph14020110. PMC 7911942 $2. PMID 33573211. 
  123. ^ a b c d Weller J, Budson A (2018). "Current understanding of Alzheimer's disease diagnosis and treatment". F1000Research (Review). Cilt 7. s. 1161. doi:10.12688/f1000research.14506.1. PMC 6073093 $2. PMID 30135715. 
  124. ^ Silva MV, Loures CM, Alves LC, de Souza LC, Borges KB, Carvalho MD (Mayıs 2019). "Alzheimer's disease: risk factors and potentially protective measures". Journal of Biomedical Science. 26 (1). s. 33. doi:10.1186/s12929-019-0524-y. PMC 6507104 $2. PMID 31072403. 
  125. ^ Hane FT, Robinson M, Lee BY, Bai O, Leonenko Z, Albert MS (2017). "Recent Progress in Alzheimer's Disease Research, Part 3: Diagnosis and Treatment". Journal of Alzheimer's Disease (Review). 57 (3). ss. 645-665. doi:10.3233/JAD-160907. PMC 5389048 $2. PMID 28269772. 
  126. ^ Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-IV-TR (4cü Metin Revizyonu bas.). Washington, DC: American Psychiatric Association. 2000. ISBN 978-0-89042-025-6. 
  127. ^ a b c Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5. Washington, D.C: American Psychiatric Association. 2013. s. 611. ISBN 978-0-89042-555-8. 
  128. ^ Sachs-Ericsson N, Blazer DG (Ocak 2015). "The new DSM-5 diagnosis of mild neurocognitive disorder and its relation to research in mild cognitive impairment". Aging & Mental Health. 19 (1). ss. 2-12. doi:10.1080/13607863.2014.920303. PMID 24914889. 
  129. ^ Stokin GB, Krell-Roesch J, Petersen RC, Geda YE (2015). "Mild Neurocognitive Disorder: An Old Wine in a New Bottle". Harvard Review of Psychiatry (Review). 23 (5). ss. 368-376. doi:10.1097/HRP.0000000000000084. PMC 4894762 $2. PMID 26332219. 
  130. ^ Sperry L, Carlson J, Sauerheber J, Sperry J, (Ed.) (2014). Psychopathology and Psychotherapy: DSM-5 Diagnosis, Case Conceptualization, and Treatment (3 bas.). New York: Routledge. ss. 342-343. doi:10.4324/9780203772287. ISBN 978-0-203-77228-7. 16 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2021. 
  131. ^ Fink HA, Hemmy LS, Linskens EJ, Silverman PC, MacDonald R, McCarten JR, Talley KM, Desai PJ, Forte ML, Miller MA, Brasure M, Nelson VA, Taylor BC, Ng W, Ouellette JM, Greer NL, Sheets KM, Wilt TJ, Butler M (2020). Diagnosis and Treatment of Clinical Alzheimer's-Type Dementia: A Systematic Review. AHRQ Comparative Effectiveness Reviews. Rockville (MD): Agency for Healthcare Research and Quality (US). PMID 32369312. 7 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2021. 
  132. ^ Stokin GB, Krell-Roesch J, Petersen RC, Geda YE (Eylül 2015). "Mild Neurocognitive Disorder: An Old Wine in a New Bottle". Harvard Review of Psychiatry. 23 (5). Wolters Kluwer Health. ss. 368-376. doi:10.1097/HRP.0000000000000084. PMC 4894762 $2. PMID 26332219. 
  133. ^ Bradfield NI, Ames D (Nisan 2020). "Mild cognitive impairment: narrative review of taxonomies and systematic review of their prediction of incident Alzheimer's disease dementia". BJPsych Bulletin (İnceleme). 44 (2). ss. 67-74. doi:10.1192/bjb.2019.77. PMC 7283119 $2. PMID 31724527. 
  134. ^ a b Vega JN, Newhouse PA (Ekim 2014). "Mild cognitive impairment: diagnosis, longitudinal course, and emerging treatments". Current Psychiatry Reports. 16 (10). SpringerLink. s. 490. doi:10.1007/s11920-014-0490-8. PMC 4169219 $2. PMID 25160795. 
  135. ^ Parnetti L, Chipi E, Salvadori N, D'Andrea K, Eusebi P (Ocak 2019). "Prevalence and risk of progression of preclinical Alzheimer's disease stages: a systematic review and meta-analysis". Alzheimer's Research & Therapy. 11 (1). Springer Nature. s. 7. doi:10.1186/s13195-018-0459-7. PMC 6334406 $2. PMID 30646955. 
  136. ^ a b c d e Jack CR, Bennett DA, Blennow K, Carrillo MC, Dunn B, Haeberlein SB, Holtzman DM, Jagust W, Jessen F, Karlawish J, Liu E, Molinuevo JL, Montine T, Phelps C, Rankin KP, Rowe CC, Scheltens P, Siemers E, Snyder HM, Sperling R (Nisan 2018). "NIA-AA Research Framework: Toward a biological definition of Alzheimer's disease". Alzheimer's & Dementia. 14 (4). Wiley Online Library. ss. 535-562. doi:10.1016/j.jalz.2018.02.018. PMC 5958625 $2. PMID 29653606. 
  137. ^ Sperling RA, Aisen PS, Beckett LA, Bennett DA, Craft S, Fagan AM, Iwatsubo T, Jack CR, Kaye J, Montine TJ, Park DC, Reiman EM, Rowe CC, Siemers E, Stern Y, Yaffe K, Carrillo MC, Thies B, Morrison-Bogorad M, Wagster MV, Phelps CH (Mayıs 2011). "Toward defining the preclinical stages of Alzheimer's disease: recommendations from the National Institute on Aging-Alzheimer's Association workgroups on diagnostic guidelines for Alzheimer's disease". Alzheimer's & Dementia. 7 (3). Wiley Online Library. ss. 280-292. doi:10.1016/j.jalz.2011.03.003. PMC 3220946 $2. PMID 21514248. 
  138. ^ Cheng YW, Chen TF, Chiu MJ (16 Şubat 2017). "From mild cognitive impairment to subjective cognitive decline: conceptual and methodological evolution". Neuropsychiatric Disease and Treatment. Cilt 13. Dove Medical Press Limited. ss. 491-498. doi:10.2147/NDT.S123428. PMC 5317337 $2. PMID 28243102. 
  139. ^ Albert MS, DeKosky ST, Dickson D, Dubois B, Feldman HH, Fox NC, Gamst A, Holtzman DM, Jagust WJ, Petersen RC, Snyder PJ, Carrillo MC, Thies B, Phelps CH (Mayıs 2011). "The diagnosis of mild cognitive impairment due to Alzheimer's disease: recommendations from the National Institute on Aging-Alzheimer's Association workgroups on diagnostic guidelines for Alzheimer's disease". Alzheimer's & Dementia. 7 (3). Wiley Online Library. ss. 270-279. doi:10.1016/j.jalz.2011.03.008. PMC 3312027 $2. PMID 21514249. 
  140. ^ a b c Chertkow H, Feldman HH, Jacova C, Massoud F (Temmuz 2013). "Definitions of dementia and predementia states in Alzheimer's disease and vascular cognitive impairment: consensus from the Canadian conference on diagnosis of dementia". Alzheimer's Research & Therapy. 5 (Suppl 1). BMC. ss. S2. doi:10.1186/alzrt198. PMC 3981054 $2. PMID 24565215. 
  141. ^ a b c Papadakis MA, McPhee SJ, Rabow MW (2021). Current medical diagnosis & treatment (Altıncı bas.). New York: McGraw Hill. s. 1760. ISBN 978-1-260-46986-8. OCLC 1195972209. 
  142. ^ Tombaugh TN, McIntyre NJ (Eylül 1992). "The mini-mental state examination: a comprehensive review". Journal of the American Geriatrics Society. 40 (9). ss. 922-935. doi:10.1111/j.1532-5415.1992.tb01992.x. PMID 1512391. 
  143. ^ Pasquier F (Ocak 1999). "Early diagnosis of dementia: neuropsychology". Journal of Neurology. 246 (1). ss. 6-15. doi:10.1007/s004150050299. PMID 9987708. 
  144. ^ Harvey PD, Moriarty PJ, Kleinman L, Coyne K, Sadowsky CH, Chen M, Mirski DF (2005). "The validation of a caregiver assessment of dementia: the Dementia Severity Scale". Alzheimer Disease and Associated Disorders. 19 (4). ss. 186-194. doi:10.1097/01.wad.0000189034.43203.60. PMID 16327345. 
  145. ^ Antoine C, Antoine P, Guermonprez P, Frigard B (2004). "". L'Encéphale (Fransızca). 30 (6). ss. 570-577. doi:10.1016/S0013-7006(04)95472-3. PMID 15738860. 
  146. ^ Cruz VT, Pais J, Teixeira A, Nunes B (2004). "". Acta Médica Portuguesa (Portekizce). 17 (6). ss. 435-444. PMID 16197855. 
  147. ^ a b Stern SD, Cifu AS, Altkorn D (2020). Symptom to diagnosis: an evidence-based guide (4cü bas.). New York: McGraw-Hill Medical. ss. 209-210. ISBN 978-1-260-12111-7. OCLC 1121597721. 
  148. ^ Jha A, Mukhopadhaya K (2021). Alzheimer's disease: diagnosis and treatment guide. Cham, İsviçre: Springer. s. 32. ISBN 978-3-030-56739-2. OCLC 1202472277. 
  149. ^ Sun X, Steffens DC, Au R, Folstein M, Summergrad P, Yee J, Rosenberg I, Mwamburi DM, Qiu WQ (Mayıs 2008). "Amyloid-associated depression: a prodromal depression of Alzheimer disease?". Archives of General Psychiatry. 65 (5). ss. 542-550. doi:10.1001/archpsyc.65.5.542. PMC 3042807 $2. PMID 18458206. 
  150. ^ Geldmacher DS, Whitehouse PJ (Mayıs 1997). "Differential diagnosis of Alzheimer's disease". Neurology. 48 (5 Suppl 6). ss. S2-S9. doi:10.1212/WNL.48.5_Suppl_6.2S. PMID 9153154. 
  151. ^ Potter oGG, Steffens DC (Mayıs 2007). "Contribution of depression to cognitive impairment and dementia in older adults". The Neurologist. 13 (3). ss. 105-117. doi:10.1097/01.nrl.0000252947.15389.a9. PMID 17495754. 
  152. ^ Zhang S, Smailagic N, Hyde C, Noel-Storr AH, Takwoingi Y, McShane R, Feng J (Temmuz 2014). "(11)C-PIB-PET for the early diagnosis of Alzheimer's disease dementia and other dementias in people with mild cognitive impairment (MCI)". The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2014 (7). ss. CD010386. doi:10.1002/14651858.CD010386.pub2. PMC 6464750 $2. PMID 25052054. 
  153. ^ Smailagic N, Vacante M, Hyde C, Martin S, Ukoumunne O, Sachpekidis C (Ocak 2015). "18F-FDG PET for the early diagnosis of Alzheimer's disease dementia and other dementias in people with mild cognitive impairment (MCI)". The Cochrane Database of Systematic Reviews. 1 (1). ss. CD010632. doi:10.1002/14651858.CD010632.pub2. PMC 7081123 $2. PMID 25629415. 
  154. ^ Viña J, Sanz-Ros J (Ekim 2018). "Alzheimer's disease: Only prevention makes sense". European Journal of Clinical Investigation. 48 (10). ss. e13005. doi:10.1111/eci.13005. PMID 30028503. 
  155. ^ a b Hsu D, Marshall GA (2017). "Primary and secondary prevention trials in Alzheimer disease: looking back, moving forward". Curr Alzheimer Res. 14 (4). ss. 426-440. doi:10.2174/1567205013666160930112125. PMC 5329133 $2. PMID 27697063. 
  156. ^ Patterson C, Feightner JW, Garcia A, Hsiung GY, MacKnight C, Sadovnick AD (Şubat 2008). "Diagnosis and treatment of dementia: 1. Risk assessment and primary prevention of Alzheimer disease". CMAJ. 178 (5). ss. 548-556. doi:10.1503/cmaj.070796. PMC 2244657 $2. PMID 18299540. 
  157. ^ Rosendorff C, Beeri MS, Silverman JM (2007). "Cardiovascular risk factors for Alzheimer's disease". The American Journal of Geriatric Cardiology. 16 (3). ss. 143-149. doi:10.1111/j.1076-7460.2007.06696.x. PMID 17483665. 
  158. ^ Chu CS, Tseng PT, Stubbs B, Chen TY, Tang CH, Li DJ, Yang WC, Chen YW, Wu CK, Veronese N, Carvalho AF, Fernandes BS, Herrmann N, Lin PY (Nisan 2018). "Use of statins and the risk of dementia and mild cognitive impairment: A systematic review and meta-analysis". Scientific Reports. 8 (1). s. 5804. Bibcode:2018NatSR...8.5804C. doi:10.1038/s41598-018-24248-8. PMC 5895617 $2. PMID 29643479. 
  159. ^ Ungvari Z, Toth P, Tarantini S, Prodan CI, Sorond F, Merkely B, Csiszar A (Ekim 2021). "Hypertension-induced cognitive impairment: from pathophysiology to public health". Nature Reviews Nephrology. 17 (10). ss. 639-654. doi:10.1038/s41581-021-00430-6. PMC 8202227 $2. PMID 34127835. 
  160. ^ Lethaby A, Hogervorst E, Richards M, Yesufu A, Yaffe K (Ocak 2008). "Hormone replacement therapy for cognitive function in postmenopausal women". Cochrane Database Syst Rev. 2008 (1). ss. CD003122. doi:10.1002/14651858.CD003122.pub2. PMC 6599876 $2. PMID 18254016. 

Dış bağlantılar

Sınıflandırma
Dış kaynaklar