Zarf tümleci

Zarf tümleci veya belirteç tümleci; Türkçede cümlenin öğelerinden biridir. Pek çoğu zarflarla ve edatlarla kurulur. Edatlarla kurulan zarf tümleçleri edat tümleci veya edatlı tümleç olarak da bilinir.^[1]

Zarf tümleci cümlede yüklem ile bildirilen iş, oluş veya yargının zamanını, durumunu, miktarını, yönünü, koşulunu vs. bildiren öğedir. Yükleme yöneltilen ne zaman, nasıl, ne kadar, nereye,^{[Not 1]} hangi takdirde vb. soruların yanıtı niteliğindedir:

• "Ablamlar haftaya yola çıkacaklarmış." (eylemin zamanını belirtir)
• "Çocuk korkudan titriyordu." (eylemin nedenini belirtir)
• "Eve koşarak gittim." (eylemin nasıl yapıldığını belirtir)
• "Öğretmen uzunca bir cetvelle tahtaya çizgiler çizdi." (eylemin ne ile yapıldığını belirtir)
• "Yatmadan önce biraz kitap okudum." (eylemin ne kadar yapıldığını belirtir)

Edat tümleci veya edatlı tümleç, içinde bir edat bulunan zarf tümlecidir. Edatlar kendi başına anlamsız sözcüklerdir ancak başka sözcüklerle birlikte zarf tümleci oluştururlar. Aşağıdaki örneklerde edatlı zarf tümleçleri kalın yazılmış, edatların altı çizilmiştir:

• Bu çiçekleri annem için topladım.
• Yarın trenle İzmir'e gideceğiz.^{[Not 2]}
• Sabaha karşı yola çıktık.
• Yağmur başladığı için pikniği iptal ettik.
• Sen gelmeden önce baban aradı.
• Servis iptal olduğu için okula babamla gideceğim.^{[Not 3]}

İleri, geri, beri, doğru, içeri, dışarı, aşağı, yukarı gibi yer-yön zarfları, hâl eki aldığında adlaşır ve zarf tümleci oluşturmaz:

• İçeri gelsene! (yalın hâl, zarf, zarf tümleci)
• Artık komutanlardan başka hiç kimse dışarı çıkmazdı. - Attilâ İlhan (yalın hâl, zarf,^[2] zarf tümleci)
• Şu sandalyeleri içeriye taşıyalım. (-e hâli, isim, dolaylı tümleç)
• Ben dışarıyı bir kontrol edeyim. (-i hâli, isim, belirtili nesne)
• Dışarıda karlar erimeye başlamış." - A. Ümit (-de hâli, isim,^[2] dolaylı tümleç)