Fiil
Fiil veya eylem, varlıkların yaptığı işi, hareketi, oluşu çeşitli ekler alarak şahıs ve zamana bağlı olarak anlatan kelimedir.
Türkçede fiiller; haber ve dilek kip ekleri ile zaman ve tasarlama anlamı kazanır; şahıs ekleri ile işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğini belirtir.
- Dün arabamı yıka-dı-m. (fiil + haber kip eki + şahıs eki)
- Yarınki maça mutlaka gel-meli-sin. (fiil + dilek kip eki + şahıs eki)
Fiiller; iş, durum ve oluş fiilleri olmak üzere üç gruba ayrılır:
- yürümek, düşünmek, yazmak (iş fiili)
- büyümek, eskimek (oluş fiili)
- uyumak, durmak (durum fiili)
Fiil ve yüklem
Zaman zaman fiil (eylem) ve yüklem kavramları birbirine karıştırılır. Fiil bir kelime türü iken yüklem cümlenin öğelerinden biridir. Yüklem öznenin yaptığı işi veya oluşu belirtir. Yüklemlerde fiil bulunma zorunluluğu yoktur. İsim cümlelerinde yüklemler isim soylu olabilir:
- Hava çok soğuk. (isim soylu yüklem)
- Hava birden soğudu. (fiil soylu yüklem)
Fiil çekimi
Fiil çekimi, fiil kök ve gövdelerine çekim eklerinin getirilmesidir. Fiil çekiminde en az üç unsur bulunur:
Bazı fiillerin çeşitli şekil ve zamanlardaki çekimleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
| Şahıs > | 1. tekil | 2. tekil | 3. tekil | 1. çoğul | 2. çoğul | 3. çoğul |
| bilinen geçmiş zaman | bak+tı+m | bak+tı+n | bak+tı | bak+tı+k | bak+tı+nız | bak+tı+(lar) |
| gereklilik kipi | git+meli+yim | git+meli+sin | git+meli | git+meli+yiz | git+meli+siniz | git+meli+(ler) |
| şimdiki zamanın rivâyeti | uyu+yor+muş+um | uyu+yor+muş+sun | uyu+yor+muş | uyu+yor+muş+uz | uyu+yor+muş+sunuz | uyu+yor+lar+mış |
Fiil çatısı
Fiillerin özne ve (varsa) nesneye göre girdiği şekle çatı denir. İsim cümlelerinin yüklemlerinde fiil bulunmadığından çatıdan söz edilemez.
Özneye göre
Etken - edilgenEtken fiillerde eylemin kimin tarafından yapıldığı bellidir:
- Çocuklar kapının camını kırmış.
Edilgen fiilli cümlelerde işin kim tarafından yapıldığı bilinmez. Fiili edilgen yapan ekler -il ve -in ekleridir. Böyle fiiler yüklem olunca işi yapan belli değildir, gerçek özne yerine sözde özne vardır.
- Kapının camı kırılmış.
Bu örnekte kırma işinin kim tarafından yaptığı belli değildir. Dolayısıyla kırılmak fiili, öznesine göre edilgen çatılıdır. -il ekini içine alan kırmak, birinci örnekte nesne olan kapının camını sözde özne hâline getirmiştir.
Etken fiillerin yüklem olduğu cümlelerdeki "nesne", fiil edilgen hâle getirilirse "sözde özneye" dönüşür:
- Askerler bayrağı göndere çekti. (belirtili nesne)
- Bayrak göndere çekildi. (sözde özne)
Dönüşlü fiillerde eylemi yapan özne aynı zamanda ondan etkilenir. Nesne yoktur. Bu fiiller -l veya -n eki alırlar ve geçişsizdirler:
- Annem başarılarımla övünüyor.
- Gelin ve damat düğün için hazırlandı.
Tabiatla ilgili dönüşlü fiillerde yapma, kendi kendine olma demektir:
- Küresel ısınmadan dolayı neredeyse bütün buzullar geri çekildi.
- Gel-gitten dolayı sular bir saatte bayağı yükseldi.
- Yazın sıcağıyla gölün suyu çekildi.
Bazı fiillerin dönüşlü şekilleriyle edilgen şekilleri farklı eklerle yapılır.
İsme getirilen -iş, -len ve -leş ekleri de dönüşlülük anlamı katabilir:
- Olaya pek içlenmişti.
- Hasta, iğne etki edince sâkinleşti.
İşteş fiilerde eylem birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapılır. Fiili işteş yapabilmek için Türkçede –iş veya -ş eki kullanılır.
- Kapıda hasretle kucaklaştık.
- Arkadaşımla okul kapısında buluştuk.
Bu cümlede ise “buluşma” işi birden çok özne tarafından ve karşılıklı yapılmıştır.
Nesneye göre
Geçişli - geçişsizGeçişli fiiller belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir. Bir fiilin geçişli olup olmadığı özneden sonra sorulan "ne", "neyi" ve "kimi" soruları sorularak anlaşılır:
- Zararlı böceklerden korumak için meyve bahçesini ilaçlayacağız. (belirtili nesne, geçişli fiil)
- Her bahar başlangıcında evi güzelce temizleriz. (belirtili nesne, geçişli fiil)
- Annem için bir demet çiçek aldım. (belirtisiz nesne, geçişli fiil)
- Gençler avluda çay içiyorlar. (belirtisiz nesne, geçişli fiil)
Geçişsiz fiiller sadece özne ile ilgili bilgi verir ve nesne almaz.
- Küçük çocuk bütün gün uyudu. (geçişsiz fiil)
- Yemek birazdan pişer. (geçişsiz fiil)
- Karlı bir Yılbaşı gecesi doğmuşum. (geçişsiz fiil)
- Burhan denizde yüzüyor. (geçişsiz fiil)
"Geçişsiz" iken bir ek alarak geçişli hâle gelen fiillere oldurgan fiiller denir. Oldurganlık ekleri -dır, -r ve -t'dir.
- doğmak > doğurmak, ölmek > öldürmek, durmak > durdurmak, uyumak > uyutmak vs.
- Çocuklar erkenden yattı. (geçişsiz)
- Çocukları yatırdım. (geçişli/oldurgan)
- Yemyeşil kırlarda saatlerdir geziyoruz. (geçişsiz)
- Ablam yeni otomobili ile bizi sahilde gezdirdi. (geçişli/oldurgan)
- Köpek aralık kapıdan sokağa kaçtı. (geçişsiz)
- Çocuk balonu elinden kaçırdı. (geçişli/oldurgan)
- Japon balığım bu sabah öldü. (geçişsiz)
- Soğuk havalar balığımı öldürdü. (geçişli/oldurgan)
"Geçişli" fiillere -dir, -t ve-r ekleri getirilerek oluşturulan yeni geçişli fiillere ettirgen fiiller denir. Bu fiiller eylemin özne tarafından ikinci ve hatta üçüncü bir varlığa yaptırıldığını ifade etmekte kullanılır:
- yıkamak > yıkatmak
- yıkatmak > yıkattırmak
- duymak > duyurmak
- duyurmak > duyurtmak
- içmek > içirmek
- içmek > içirtmek
Yukarıdaki örneklerde de görüleceği üzere aynı fiil ikinci kez ettirgen hâle getirilebilir:
- Bu sabah sakalımı kestim. (geçişli)
- Dün saçlarımı kestirdim. (geçişli/ettirgen)
- Okul müdürü uygunsuz olduğu gerekçesiyle saçlarımı kestirtti. (geçişli/ettirgen. Aynı fiil ikinci kez ettirgen hâle getirilmiştir.)
Oldurgan fiiller de -geçişli olduklarından- ettirgen hâle getirilebilirler:
- öldürmek (oldurgan) > öldürtmek (ettirgen)
- Erkenden yattım. (geçişsiz)
- Çocukları erkenden yatırdım. (geçişli/oldurgan)
- Yurt müdürü nöbetçileri tek tek yatakhanelere göndererek tüm öğrencileri yatırttı. (geçişli/ettirgen)
Yapısına göre fiiller
Kelime yapısına göre fiiller basit, türemiş ve bileşik olmak üzere üç gruba ayrılır.
Basit fiiller, "kök" hâlindeki fiillerdir:
- gel-, bak-, oku-
Türemiş fiiller, bir kökten yapım ekleri ile üretilmiş, "gövde" hâlindeki fiillerdir:
- yazdır-, başlat-, -çıkart-, avla-, çocuklaş-
Bileşik fiiller, birden fazla kelimenin yeni bir fiil yapmak üzere bir araya gelmesiyle oluşmuş fiillerdir:
- kapatabil-, koşuver-, bakakal-, düşeyaz- (kurallı bileşik fiiller)
- ayak dire-, başına gel-, kafa şişir- (deyimleşmiş bileşik fiiller)
- memnun ol-, beddua et- doğum yap- (yardımcı fiil ile oluşturulmuş bileşik fiiller)
- dolup taş-, uçup git-, yazıp dur- (ikili bileşik fiiller)
Fiilimsi
Fiilimsiler fiillerin çeşitli ekler alarak cümlede isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılan hâlleridir:
- Yarın bize uğramanı istiyorum. (isim-fiil)
- Ağlayan çocuğu bir külah dondurma ile teselli etti. (sıfat-fiil)
- Birden zil çalınca havaya sıçradım. (zarf-fiil)
Dipnotlar
- ^ Özneyi bulmak için sorulan "ne" sorusuyla karıştırılmamalıdır.
Kaynakça
- Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.
- ^ a b "fiil." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 18 Aralık 2012
- ^ "fiil." Dilbilim Terimleri Sözlüğü 1949. Türk Dil Kurumu. Erişim: 18 Aralık 2012
- ^ Sözcük türleri 13 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkceciler.com. Erişim: 18 Aralık 2012.
- ^ "yüklem." Dilbilim Terimleri Sözlüğü 1949. Türk Dil Kurumu. Erişim: 18 Aralık 2012
- ^ Ergin 292
- ^ Fiil çatısı 10 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkçeciler.com. Erişim: 18 Aralık 2012.
- ^ Sakça, Bülent (6 Temmuz 2009). "Edilgen Fiiller". 11 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ Zeus (7 Eylül 2009). "Dönüşlü fiiller". 3 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ Zeus (12 Kasım 2007). "İşteş fiiller". 3 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.