Yapım eki

Yapım eki, isim ya da fiil kök veya gövdelerine eklenerek onlardan yeni isimler ya da fiiller türeten ektir. Ayrıca yapım ekleri tema dışına çıkmadan yeni bir kelime oluşturur. Onu çekim ekinden ayıran özelliği budur. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını ya da türünü de değiştirir ve -bazı istisnalar dışında- her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük denir. Yalın hâldeki türemiş sözcükler gövde olarak da bilinir.

Örnekler
gez+in+ti don+dur+ma göz+lük+çü

İsimden isim yapan ekler

İsim soylu sözcüklerden yeni bir isim soylu sözcük yapan eklerdir. Yeni oluşturulan sözcük genellikle eskisi ile yakın anlam ilişkisine sahiptir.

el:^[1] söz-el, güz-el (göz kökünden)
siz: su—suz, para—sız, ev—siz
ci: göz—cü, sanat—çı, yol—cu, simit—çi
sı: çocuk—su, ipek—si
ce: Türk—çe, İngiliz—ce, Alman-ca (Eşitlik hâl eki -ce ile karıştırılmamalıdır.)
daş: karın-daş > kardeş, çağ-daş, arka-daş, yol-daş, meslek-taş
inci: üç-üncü, beş-inci
lik: şeker-lik, kömür-lük, göz-lük, kulak-lık, dost-luk
li: köy—lü, para—lı, ağaç—lı, Ankara-lı, ev-li
da/de^[2] göz-de, söz-de

er: üç-er, beş-er
ki: yarın-ki, dün-kü
msi: ekşi-msi, acı-msı, meyve-msi
cil: ev-cil, et—çil, ben—cil, insan—cıl
şın/cın: sarı—şın, yal-çın (yalt=sert), hır-çın (hır=kavga)
sal: kum—sal
ıt: yaş—ıt
ceğiz: kız—cağız, çocuk—cağız
cik: tepe-cik, azı-cık, küçü—cük
ti: esin-ti, hırıl—tı, cıvıl—tı
z: yalın-z, iki-z

İsimden fiil yapan ekler

İsim soylu sözcüklerden fiil yapan eklerdir.^[3]

-la-,-le-: su-la, uğur-la, rahat-la, diş-le, iş-le, özet-le
-al-,-el-: çoğ-al, az-al, dar-al, kör-el, düz-el
-l-: doğru-l, sivri-l, eksi-l, ince-l
-a-, -e-: kan-a, yaş-a, boş-a, tür-e, ben(i)z-e
-ı-,-i-,-u-,-ü-: Bu ek, eski Türk yazı dillerinde kullanılan ve bugün bazı sözcüklerde donuklaşmış olarak bulunan bir ektir. uz-u-n, sak-ı-n, şak-ı
-ar-,-er-: yaş-ar, mor-ar, kara-ar, sar(ı)-ar, yeş(il)-er
-da-,-de-: fısıl-da, horul-da, gürül-de, hışıl-da, höpür-de

-t-: yön-(e)t, göz-(e)t
-k-: gec-ik, bir-ik, göz-ük
-msa-,-mse-: az-(ı)msa, ben-(i)mse,küçü(k)-mse, öz-(ü)mse
-kır-,-kir-,-kur-,-kür-: fış—kır, hay—kır, çem-kir, tü-kür, süm-kür
-lan-,-len-: yaş-lan, ev-len, ses-len
-laş-,-leş-: güzel-leş, iyi-leş, yoğun-laş, katı-laş, sıvı-laş
-sa-,-se-,-sı-,-si-,-su-,-sü-: su-sa, garip-se, önem-se, yad-sı,

Fiilden isim yapan ekler

Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim, sıfat gibi isim soylu sözcükler veya fiilimsiler oluşturan eklerdir:

ce: düşün-ce, eğlen-ce
ecek: giy-ecek, yak-acak, aç-acak, iç-ecek
ak: yat-ak, kaç-ak, dur-ak
aç: kaldır-aç, say-aç, ayır-aç
ge: böl-ge, bil-ge, süpür-ge
gi: sev-gi, çal-gı, as-kı, sil-gi, iç-ki
giç: bil-giç, dal-gıç, başlan-gıç
gin/kin: yor-gun, bil-gin, bez-gin, bit-kin, bas-kın, yay-gın
i: yaz-ı, öl-ü, yap-ı, çat-ı, kok-u, doğ-u
ik: kes-ik, aç-ık, göç-ük
im: say-ım, seç-im, öl-üm, ölç-üm
in: yığ-ın, ak-ın, tüt-ün, ek-in

inç: gül—ünç, sev—inç
geç: yüz—geç, utan—gaç
inti: kes—inti, çık—ıntı, dök—üntü
ir: gel—ir, ok—ur
iş: otur—uş, yürü—y-üş
it: geç—it, yak—ıt, ölç—üt
kan: çalış—kan, üret-ken, unut—kan, kay—gan
ma: konuş-ma, dondur-ma (olumsuzluk eki -ma ile karıştırılmamalıdır.)
mek:^[4] ye-mek, çak-mak, git-mek, duy-mak (bkz. mastar)
maç: bula-maç, yırt-maç, saklan-maç
ti: belir—ti, kızar—tı

Fiilden fiil yapan ekler

Bir fiilden yeni bir fiil yapan eklerdir.

dir: bil-dir, gül-dür, yap-tır, koş-tur
ele: kov-ala, silk-ele
er: gid-er, çık-ar
imse: duy-umsa, gül-ümse, an-ımsa
in: gez-in, gör-ün, sev-in, taşı-n

r: kaç-ır, bat-ır, iç-ir, şaş-ır
ş: gör-üş, uç-uş, gül-üş (Mastarlarla karıştırılmamalıdır.)
t: uza-t, sap-ıt, kork-ut, üşü-t
il: sev-il, kır-ıl, sat-ıl

Bu şekilde üretilen yeni fiiller genellikle ilk fiille anlam bakımından yakından ilişkilidir:

görmek > görünmek, kovmak > kovalamak

Ancak bazı durumlarda orijinal fiilden oldukça farklı anlamlarda olabilirler:

sevmek > sevinmek

Kaynakça

^ Türkçedeki Eklerin Kökeni 29 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Prof. Dr. Vecihe Hatiboğlu. Çukurova Üniversitesi
^ Yapım Eki Gibi Kullanılan Bulunma Durumu Eki^{[ölü/kırık bağlantı]} Prof. Dr. Hamza Zülfikar
^ Günay Karaağaç, Türkçenin Dil Bilgisi
^ Yapım ekleri 18 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkçeciler.com.

[1] Türkçedeki Eklerin Kökeni 29 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Prof. Dr. Vecihe Hatiboğlu. Çukurova Üniversitesi

[2] Yapım Eki Gibi Kullanılan Bulunma Durumu Eki^{[ölü/kırık bağlantı]} Prof. Dr. Hamza Zülfikar

[3] Günay Karaağaç, Türkçenin Dil Bilgisi

[4] Yapım ekleri 18 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkçeciler.com.

[1]

[2]

[3]

[4]