İtalo-Batı dilleri

İtalo-Batı
Coğrafi dağılım	İtalya Yarımadası, İsviçre, Fransa, İstirya, Manş Adaları, İberya
Sınıflandırma	Hint-Avrupa İtalik Latin-Falisk Latince Latin/Romen İtalo-Batı
Alt bölümler	İtalo-Dalmaçya Batı Latin
Önceki formlar	Eski Latince Halk Latincesi Ön-Romence

İtalo-Batı dilleri, Latin dil grubunun -bazı sınıflandırmalara göre- en büyük koludur. İtalo-Dalmaçya ve Batı Latin dilleri olmak üzere ikiye ayrılır, Sarduca ve Doğu Latin dillerini kapsamaz.

Karşılıklı anlaşılabilirlik kriterine göre Dalby dört dil sayar: İtalyanca (Toskanca), Korsikaca, Napolice-Sicilyaca-Merkez İtalyanca ve Dalmaçyaca.^[1]

• Dalmaçyaca, Hırvatistan'ın Dalmaçya bölgesinde konuşulmuştu. 19. yy'da soyu tükendi.
• İstriotça, Hırvatistan'ın İstirya Yarımadasının güneybatı bölgesinde konuşulan tehlike altındaki bir dil.

Venedikçe, Gallo-İtalik grubuna alınmadığında bazen İtalo-Dalmaçya grubuna dahil edilir ve genellikle İstriotça ile birlikte gruplandırılır. Fakat İstriotçanın aksine Venedikçe, Ethnologue^[2] ve Glottolog^[3] tarafından İtalo-Dalmaçya'ya dahil edilmez.^[4][5]

• Toskanca-Korsikaca: İtalya'nın Toskana bölgesinde ve Fransa'nın Korsika adasında konuşulan lehçe grubu:
  • Kuzey Toskan lehçeleri (doğudan batıya):
    • Floransaca, Floransa'da konuşulmaktadır ve Standart İtalyancanın temelini oluşturur.
    • Diğer lehçeler: Pistoiaca, Pesciaca veya Valdinievolece, Luccaca, Versiliaca, Viareggioca, Pisaca-Livornoca.
  • Güney Toskan lehçeleri (doğudan batıya):
    • Arezzoca-Valdichianaca (Aretino-Chianaiolo), Casentinoca, Sienaca, Grossetoca, Elbaca.
  • Korsikaca, Korsika'da konuşulmaktadır ve Toskancadan geldiği düşünülmektedir.^[6]
    • Gaddurosu (Galluraca) ve Sassarice, Sardunya'nın kuzey ucunda konuşulmaktadır, Korsikacanın lehçeleri olarak veya Korsika-Sardunya geçiş varyantları olarak görülebilir.

İtalyanca; İtalya, İsviçre, San Marino, Vatikan ve Batı İstirya'da (Slovenya ve Hırvatistan'da) resmi dildir. Bugün hala daha yaygın olarak konuşulduğu Arnavutluk, Malta ve Monako'nun yanı sıra çeşitli alanlarda önemli bir rol oynadığı eski İtalyan Doğu Afrikası ve İtalyan Libyası bölgelerinde de eskiden resmi dildi. İtalyanca ayrıca Amerika ve Avustralya'daki geniş gurbetçi toplulukları tarafından da konuşulmaktadır. İtalyanca başta ve genel olarak Floransaca temelliydi, sonrasında neredeyse İtalya'daki bütün bölgesel dillerden derin bir şekilde etkilenirken ölçünlü telaffuz (Pronuncia Fiorentina Emendata 'İyileştirilmiş Floransaca Telaffuzu') Romaca (Romanesco) olarak baz alındı. İtalyancanın, Toskanca ve Floransaca varyantlarından farklı olmasının sebebi budur.

Merkez İtalyanca veya Orta İtalyanca; Lazio, Umbria, Orta Marche ile Abruzzo ve Toskana'nın küçük bölümlerinde konuşulmaktadır. Temelde Merkez lehçelerini, Kuzeybatı Merkez grubu ve Güneydoğu Merkez grubu şeklinde ikiye bölen Roma-Ancona hattı boyunca bölünmüştür. Romanın tarihi lehçesi Romanesco, çoğu Merkez grubu özelliklerini kaybetmiştir. 1500'lerde Roma'da konuşulan Antik Merkez lehçesi Eski Romanesco üzerine Floransaca yerleştirilmesiyle oluştuğundan dolayı Merkez grubunun düzenli bir parçası değildir

• Romaca (Romanesco), Tusciaca veya Viterboca, Merkez-Kuzey Lazioca, Umbriaca, Orta Marchece (Marchigiano), Sabino (Abruzzo)

Napolice (Neapolitano) veya İtalyan dilbilimindeki adıyla "orta güney lehçesi grubu"; Güney Marche, Abruzzo, Molise, Campania (Napoli dahil), Basilicata'da, Puglia ve Calabria'nın kuzeyinde ve Lazio'nun en güneyinde konuşulmaktadır.

• Napoli, İrpino, Güney Lazio'nun Campano lehçeleri
• Abruzzoca ve Güney Marchece (Marchigiano)
• Molisece
• Basilicataca (Lucaniaca)
• Pugliaca
• Cosenzaca (Cosentino), diğer adıyla Kuzey Calabriaca
• Vastoca

Sicilyaca veya İtalyan dilbilimindeki adıyla "aşırı güney lehçesi grubu"; Sicilya Adası'nda, Calabria ve Puglia'nın güneyinde, Campania'nın en güneyinde ve Cilento'da konuşulmaktadır.

• Sicilyaca, Sicilya'da konuşulmaktadır: Batı Sicilyaca (Palermo), Orta Metafonetik (Orta Sicilya), Güneydoğu Metafonetik (Ragusa, Siracusa), Ennaca, Doğu Non-metafonetik (Catania), Messinaca.
• Diğer adalardaki lehçeler: Eoliece, Pantelleriaca
• Merkez-Güney Calabriaca^[7][7]
• Güney Cilentoca, Cilento'nun güney ucundaki Roccagloriosa ve Rofrano'da konuşulmaktadır.

Cilentoca hem Napolice hem de Sicilyacadan etkilenmiştir. Ek olarak diğer bazı Gallo-İtalik diller de Güney-Merkez İtalya'da konuşulmaktadır.

Yahudi İtalyancası veya İtalkian, Yahudi toplulukları tarafından 10. yy ve 20. yy arasında İtalya ve Yunanistan'da (Corfu ve Zante'de) kullanılmış İtalyanca varyantlarıdır.

Karşılıklı anlaşılabilirliği baz alarak Dalby, bir düzine dil listelemektedir: Portekizce, İspanyolca, Astur-Leonca, Aragonca, Katalanca, Gaskonca, Oksitanca, Piyemontece, Valonca, Liguryaca, Lombardca, Fransızca, Arpitanca, Romanşça ve Ladince.^[1]

Şu dilleri içermektedir:

• Oïl dilleri: Standart Fransızca, Pikardca, Valonca, Lorence ve Normanca.
• Arpitanca (Franko-Provensal). Hem Fransızca hem de Oksitancanın Provensal lehçesiyle benzerlikleri vardır. Bazen Oïl dillerine eklenir.

Şu dilleri içerebilir:

• Reto-Romen dilleri: İsviçre'deki Romanşça, Dolomitler'deki Ladince, Friuli'deki Furlanca. Reto-Romen dilleri Gallo-Romen olarak veya Batı Romen'deki bağımsız bir grup olarak sınıflandırılabilir.
• Oksitan-Romen dilleri, Güney Fransa ve Doğu İberya'da konuşulmaktadır ve Oksitanca ve Katalancayı içerir. Oksitan-Romen dilleri Gallo-Romen olarak veya Batı Romen'deki bağımsız bir grup olarak sınıflandırılabilir.
  • Oksitanca veya langue d'oc, Provensal ve Gaskonca gibi lehçelere sahiptir.
  • Katalancanın, Katalanca ve Valensiyaca olarak standart formları vardır. Doğu İber dili olarak snıflandırılabilir.
• Gallo-İtalik dilleri; Piyemontece, Liguryaca, Lombardca, Emilian-Romanyol, Sicilya'daki Gallo-İtalik ve Basilicata'daki Gallo-İtalik dillerini içermektedir. Gallo-İtalik dilleri, Gallo-Romen veya Kuzey İtalyan dilleri olarak sınıflandırılabilir. Venedikçe bazen bu gruba dahil edilir ama onu buradan ayıran çeşitli özellikleri vardır.^[8]

Oïl dilleri, Arpitanca, Oksitan-Romen ve Reto-Romen bazen Gallo-Ret (Gallo-Rhaetian) olarak adlandırılır.

• Batı İber dilleri:
  • Kastilyaca dilleri: İspanyolca, Yahudi İspanyolcası (Ladino), Amazon İspanyolcası (Loreto-Ucayali)
  • Galiçya-Portekizce dilleri: Portekizce, Galiçyaca, Fala, soyu tükenmiş Yahudi Portekizcesi (Lusitanik).
  • Astur-Leonca dilleri: (doğudan batıya) Kantabriyaca, Merkez-Doğu Asturyasça ve Leonca, (kuzeyden güneye) Leonca, Mirandaca ve Extremaduraca.
• Pirene-Mozarapça dilleri: Aragonca ve soyu tükenmiş Mozarapça. Batı İber olarak sınıflandırılabilir.
• Doğu İber dili veya Katalanca: genellikle Oksitan-Romen'e dahil edilir.